معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

وزن‌های رایج و مطبوع شعر عروضی فارسی دارای دو خوانش یا دو وزن متفاوت است که یکی را خوانش یا وزن کمّی (یا عروضی) و دیگری را خوانش یا وزن تکیه‌ای (اتانینی) می‌نامیم. هر کدام از این دو خوانش از قدیم نقش و کاربردی خاص خود داشته است؛ وزن کمّی همان وزنی است که عروض‌دانانی همچون شمس قیس و خواجه نصیر از دیرباز بدان پرداخته بودند و در دوره‌های متأخرتر نیز موضوع بحث دانشمندانی چون عباس ماهیار، پرویز ناتل خانلری، ابوالحسن نجفی، سیروس شمیسا، علی‌اصغر قهرمانی مقبل و دیگران بوده است. این وزن کاملاً کمّی است و مفاهیمی موسیقایی، نظیر تکیۀ وزنی و هجای سکوت و میزان‌بندی و ضرب بالا و .... کوچک‌ترین نقشی در ساختار آن ندارد؛ در نتیجه نمی‌توان خوانش آن را با ضرب‌گرفتن یا بشکن‌زدن یا جنباندن موزون سر و دست دنبال کرد. اما وزن تکیه‌ای وزنی است که موسیقی‌دانان و تصنیف‌سازان از آن استفاده می‌کنند تا ضرب‌آهنگ خاص هر مصراع را برای تصنیف‌ها و ترانه‌های خود بیابند.

عروض‌دانان وزن شعر کلاسیک فارسی را صرفاً کمّی می‌دانند و در توصیف‌های خود هیچ متذکر تکیه و هجاهای سکوت نمی‌شوند؛ اما موسیقی‌دانان وزن این شعر را تکیه‌ای ـ کمّی می‌دانند و در توصیف‌های وزنی خود اهمیت بسیاری برای نقش تکیه و کمیت و میزان‌بندی و نت‌های سکوت قائل‌اند. نویسنده در این کتاب نشان می‌دهد که چگونه می‌توان از طریق ویژگی‌های زبانی، به تقطیع موسیقایی یا اتانینی وزن‌ها دست یافت و نیز بحث می‌کند که این تقطیع از چه فواید عظیمی در امر طبقه‌بندی وزن‌ها و نیز توصیف واج‌شناختی و تبیین نظری آنها برخوردار است.

مطالعات مربوط به وزن شعر عروضی فارسی را می‌توان به چهار بخش قواعد تقطیع، شیوۀ تقطیع، توصیف نظری و طبقه‌بندی وزن‌ها تقسیم کرد. محققان بسیاری دربارۀ هر کدام این موضوع‌ها بحث کرده‌اند؛ اما هیچ‌کدام نتوانسته‌اند در آثار خود به ترکیب یک‌دست و کاملی از این چهار موضوع دست یابند. نویسنده در این کتاب کوشیده است این چهار مبحث را در قالب کلیتی واحد و منسجم در اختیار خواننده قرار دهد.

این کتاب افزون بر مقدمه، از هفت بخش دیگر تشکیل شده است. در بخش نخست به بررسی قواعد تقطیع پرداخته شده است؛ یعنی قواعدی که توضیح می‌دهند شاعر در چه مواضعی مختار یا ملزم به عدول از وزن اصلی شعر است. قواعد تقطیع در این کتاب به پیروی از ابوالحسن نجفی ذیل سه مبحث اختیارات شاعری، ضرورت‌های شعر و استثنائات بررسی شده است.

بخش دوم کتاب به بررسی و معرفی شیوۀ تقطیع اتانینی اختصاص دارد. نویسنده در این کتاب از شیوۀ تقطیع خاصی استفاده می‌کند که مبتنی بر روش موسیقی‌دانان است و آن را شیوۀ اتانینی نامیده است. این شیوه به نظر نویسنده، تنها شیوه‌ای است که به گونه‌ای موجه مرز میان رکن‌ها را روشن می‌کند و ما را از سردرگمی میان شیوه‌های گوناگون می‌رهاند. در این بخش توضیح داده شده که چگونه بر اساس نُه محدودیت می‌توان هر زنجیرۀ وزنی را به یک و فقط یک شیوۀ واحد تقطیع کرد.

در بخش سوم به‌اختصار از طبقه‌بندی وزن‌ها سخن گفته شده است و بر اساس انگارۀ قهرمانی مقبل، شیوه‌ای برای تعیین طبقۀ هر وزن و نام‌گذاری آن آموزش داده شده است.

در بخش چهارم به مسئلۀ وزن در شعر نو پرداخته شده است؛ همچنین از اهمیت نهضتی که نیما در شعر فارسی پدید آورد، سخن گفته شده است. در این بخش بحث شده است که دورکردن وزن شعر فارسی از ضرب‌آهنگ رایج شش‌ضربی در خوانش تکیه‌ای و تصنیف‌های ایرانی و نیز پدیدآوردن شعری موزون و عروضی که دیگر به موسیقی ایرانی و ضرب‌آهنگ‌های آن وابسته نباشد، از مهم‌ترین دستاوردهای نهضت نیما برای شعر فارسی به شمار می‌آید.

بخش پنجم به معرفی وزن‌های نسبتاً رایجی اختصاص دارد که یا مطلقاً در دستگاه طبقه‌بندی ما نمی‌گنجند یا با اعمال تغییراتی در آن می‌گنجند. در این بخش ضمن بحث دربارۀ وزن‌های غیروضی در برخی اشعار فارسی، مانند وزن‌های هجایی و نیز وزن تکیه‌ای ـ هجایی در اشعار عامیانه، به آن دسته از وزن‌های عروضی پرداخته شده که با وجود رایج یا مطبوع‌بودن، به کمک یک و فقط یک قاعدۀ وزنی از دستگاه وزنی ما استخراج می‌شوند. قسمت پایانی این بخش به بحث مختصر دربارۀ وزن‌هایی اختصاص دارد که عروضی هستند؛ اما هیچ جایی در دستگاه وزنی ندارند.

بخش ششم کتاب به توصیف وزن شعر فارسی در چارچوب نظریۀ واج‌شناسی نوایی اختصاص دارد. نویسنده در این کتاب کوشیده است بر اساس آرای بروس هیز و خاصه انگارۀ نظری نسپور و فوگل در چارچوب واج‌شناسی نوایی، وزن شعر کلاسیک فارسی را توصیف کند.

بخش پایانی که مهم‌ترین بخش از این کتاب است، به طبقه‌بندی عملی صدها وزن عشر فارسی اختصاص دارد. نویسنده در این بخش کوشیده است تا به شیوۀ وزن‌شناسانی چون الول ـ ساتن، نجفی و به‌ویژه قهرمانی مقبل محل تمام وزن‌های رایج شعر فارسی را درون دستگاه طبقه‌بندی دقیقی تعیین کند، به گونه‌ای که بتوان مختصات هر وزن را صرفاً با استفاده از سه رقم مشخص کرد. بر اساس محاسبات نویسنده شعر عروضی زبان فارسی شامل بیش از 560 وزن اصلی و حدود 150 وزن مشتق و فرعی متفاوت است که برای هر یک از آنها دست‌کم یک شاهد وجود دارد. نویسنده در طبقه‌بندی خود کوشیده است جایگاه هر یک از این وزن‌ها را به گونه‌ای مشخص کند که هر وزن درون یک و فقط یک جایگاه قرار گیرد. در پایان نیز دو فهرست راهنمای مفصل و جامع برای یافتن طبقات وزنی و نیز وزن مصراع‌های منقول در کتاب در اختیار قرار داده شده است که می‌تواند راهنمای سودمندی در یافتن سریع محل وزن‌ها یا مصراع در درون طبقه‌بندی وزن‌ها در بخش هفتم باشد.

فهرست مطالب کتاب:

فهرست نمادها و اختصارات

پیش‌گفتار

مقدمه

1. قواعد تقطیع

2. شیوۀ تقطیع

3. دربارۀ طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی

4. وزن در شعر نو

5. وزن‌های خارج از دستگاه

6. تحلیل وزن شعر عروضی فارسی در چارچوب واج‌شناسی نوایی

7. طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی

فهرست راهنمای شواهد (مصراع‌های نخست)

فهرست منابع

فهرست نام‌ها