معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هویت به معنای چگونگی یک شیئ، یک انسان، یک جامعه و تبیین خواص و مشخصات و ممیزات آن، ریشه‌های فلسفی و تاریخی دارد. این واژه از کهن‌ترین روزگاران در آثار فلاسفۀ یونانی و رومی و اسلامی و عصر جدید به صورت‌های گوناگون کلی و جزئی و اقسام و انواع مختلف آمده است. ابن رشد اندلسی (520 ـ 595 ق) که یکی از انتقال‌دهندگان فلسفۀ شرق اروپا به شمار آمده است، هویت را به گونۀ یک واژۀ فلسفی چنین تعریف کرده است: «هویت مشتق از "هو" است، همان‌طور که انسانیت مشتق از انسان است و رجلیت مستقل از رجل بالجمله هویت شیئ یعنی وجود و شخصیت شیئ است».

هویت در دیدگاه فلسفی به عددی، شخصی، کیفی، نوعی مورد بحث قرار گرفته است و تعاریف آن کم‌وبیش در مسائل فرعی و امرهای اجتماعی هم مورد توجه قرار گرفته و به انواع مختلف منطقه‌ای، قومی، زبانی، دینی، ملی و .... منقسم شده‌اند و در شکل‌گیری آن عوامل جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی و حکومتی دخالت یافته‌اند و هویت نیز خود در شکل‌گیری‌های تاریخی و اجتماعی و فرهنگی نقش بنیادی دارد.

جامعۀ ایرانی با درنظرگرفتن ساحت جغرافیایی و اقلیمی آن بیش از بسیاری از جوامع در فضای تاریخی برخوردهای فرهنگی و هویت قرار داشته است و در این واقعه، بی‌تردید عناصر بسیاری از فرهنگ‌های دیگر اقوام و ملت‌ها را پذیرفته است و در فرهنگ و هویت فرهنگی بسیاری از اقوام و ملت‌ها اثر گذاشته است؛ اما اصالت تاریخی و فرهنگی خود را از دست نداده است و در زمان‌هایی چندپارچگی بر هویت جسمی مشهود می‌گردند و در انحصار تکامل و یکپارچگی جامعه مفهوم هویت روشن‌تر و بارزتر می‌شود و این زمانی است که بُعد سرزمین و کارایی فرهنگی جامعه شفافیت ویژۀ تاریخی یافته‌اند و نهادهای سیاسی انسجام مدنی پیدا کرده‌اند.

یکی از دستاوردهای این بررسی که در به آن توجه شده، این است که هویت‌های جامعه در برخورد و تقابل با جوامع دیگر چگونگی و تمایز خود را نشان می‌دهند. جامعه‌هایی که به لحاظ سوق‌الجیشی بیشتر در معرض تقابل با یکدیگر هستند، نه‌تنها تمایزهای آنها بیشتر مشهود می‌شود، بلکه تأثیر و تأثرات فرهنگی و هویت در آنها چشمگیرتر می‌شود. بی‌تردید هویت‌های ریشه‌دار تاریخی با اندوخته‌های فرهنگی نیرومند در مسیر تاریخ، کمتر آسیب‌پذیر هستند و برعکس جوامع کوچک با هویت‌های نه‌چندان ملحوظ و متکی بر پاره‌فرهنگی‌های منطقه‌ای و قومی بیشتر آمادگی ادغام اجتماعی دارند و در تاریخ منطقۀ مشرق‌زمین، ده‌ها قبیله و قوم با فرهنگ و پاره‌فرهنگ‌های گوناگون به‌مرور در جامعه‌های نیرومند جای گرفته و در اختلاط‌های جامعه به شکل جدیدتر درآمده‌اند.

محور اصلی هویت جامعه بود؛ اما وقایع جدید چون مشروطیت، تغییر سلطنت، جریان نهضت ملی ایران، ورود پاره‌ای اندیشه‌های جدید و تبلور اصل استقلال و شروع کودتای 28 مرداد و رویدادهایی از این نوع هویت ایرانیان را به شکل نوین و مردمی به نمایش درآورد و در داخل جامعه زیر سلطۀ اجحاف و استبداد را برملا کرد.

در این کتاب کوشیده شده تا مسیر حرکت جامعۀ ایران در تحول هویتی مورد مطالعه قرار گیرد. بر اساس بررسی‌ها گاه مستقیم مسئلۀ هویت و ریشه‌های عمیق اصالت رنگ‌ورو می‌یافت و گاه تحول جامعه «سیاسی یا فرهنگی» در مکان و زمان خاص مورد بررسی واقع می‌شد. این امر در دوره‌های متأخر به‌ویژه در عصر قاجار و پهلوی که بیشترین تأکید نگارنده بر آن است، چشمگیری بیشتری پیدا کرد و شاید یکی از دلایل آن محتوای هویت و چگونگی آن در زمان‌های حاضر باشد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه‌ای بر شناخت هویت

سرآغاز زندگی ایرانیان در آسیا

تکوین هویت ایرانیان در سپیده‌دم تاریخ (عصر هخامنشیان)

تحول هویت ایرانیان در عصر فرمانروایی دودمان اشکانی

هویت ایرانشهری در عصر ساسانیان

هویت ایرانی در اعصار اسلامی

عوامل تاریخی و عناصر مقوم فرهنگی و هویتی در تأسیس سلسلۀ صفوی

بحران هویت و عوامل اجتماعی و تاریخی فروریختگی نظام سیاسی صفوی

گذران دوران آشوب و تزلزل در هویت تا طلیعۀ قانون‌خواهی

تحول هویت‌خواهی ایرانیان در مسیر عدالت و مشروطیت

هویت ایرانی در تلاش‌های مشروطه و نهضت ملی

سیما و سلطۀ «آریامهری» و خدشه در ارکان ملی

از اعتراض‌های عمومی تا طلیعۀ آفتاب

حاصل سخن

منابع و مآخذ