معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نوشته‌های فوکو دربارۀ هنر غربی، در بهترین حالت قطعاتی است پراکنده دربارۀ آثار، هنرمندان و مدیوم‌هایی گوناگون که فیلسوف بارقه‌هایی از افکار بنیادین خویش را نیز در آنها دمیده و در بدترین حالت، نوشته‌ها یا سخنرانی‌هایی است ذوق‌ورزانه که به مناسبت رویدادها یا رفاقت‌هایی نوشته یا ایراد شده‌اند و با تفکرات اصلی فیلسوف در حوزه‌های دیگر، اگر نگوییم ارتباطی ندارند، این‌قدر هست که ارتباط چندان منسجمی هم برقرار نمی‌کنند.

جوزف تنکی در این کتاب کار خود را اینگونه آغاز کرده است: اتصال میان قطعات پراکندۀ فوکو و پاره‌نوشته‌ها با تفکرات فراگیرتر فوکو در کتاب‌های آغازینش و نیز نسبت اینها با تبارشناسی مدرنیتۀ اروپایی در سپهر هنر. تنکی در قامت فیلسوفی جوان در سنت فلسفۀ آمریکایی که یک دهۀ گذشته را به پژوهش در فلسفه و زیباشناسی گذرانده، در اینجا به فیلسوفی از سنت قاره‌ای می‌پردازد و می‌کوشد با تحلیل و بسط نوشته‌ها و مدعیات فوکو نشان دهد که در اواسط قرن نوزدهم و با تابلوهای مانه گسستی در سنت دیرینۀ کوتاروچنتو به وقوع پیوسته است که فعالان آن خواهان کنارزدن بازنمایی و پرداختن به خود نقاشی و مقتضیات و مصالح مادی و غیربازنمایانۀ آن بوده‌اند.

در حقیقت در این کتاب به بررسی اندیشۀ فوکو از جنبۀ اشتغال آن به آثار هنرمندان تجسمی از قرن هفدهم تا دورۀ معاصر پرداخته شده است؛ تا از این رهگذر بتوان نوعی تبارشناسی گمشده یا دقیق‌تر مسیری دیگر در هستی‌شناسی تاریخی خودمان بازسازی شود. در این پژوهش از منظر آخرین درس‌گفتارهای فوکو به بررسی مباحث او دربارۀ لاس منیناس دیه‌گو ولاسکس (1599 ـ 1660) و «خیانت تصاویر» (این یک پیپ نیست) رنه مگریت (1898 ـ 1967) پرداخته شده است. انتخاب چنین منظری عنی دل‌مشغولی به نحوۀ بروز و ظهور هستی مدرنیته که این امکان را می‌دهد با برجسته‌کردن خصلت تبارشناسی نوشته‌های فوکو، بتوان به چشم‌اندازی نظام‌مند دربارۀ این نوشته‌ها رسید.

پروژۀ تبارشناختی این کتاب می‌کوشد روشن کند که چگونه نگاه مدرن به‌ویژه در سپهر «هنرهای زیبا» از طریق نوعی تبادل با محصولات فرهنگی چند قرن اخیر شکل گرفته است. به این امید که این راهبرد نه‌تنها به فهمی از رویکرد یکی از متفکرین اروپایی به هنرهای تجسمی برساند، بلکه ما را به کشف و محک‌زدن مرزهای تجارب خودمان نیز توانمند سازد. مقصود از این پروژه ادای سهمی است به آن حوزه‌ای از تفکر معاصر که دغدغۀ تحلیل هنرهای تجسمی و تأمل در آن را از کندوکاو در روش‌هایی دارد که فوکو در مطالعات خود دربارۀ جنون، پزشکی بالینی، علوم انسانی، زندان و تاریخ سکسوالیته پدید آورده است.

مسئلۀ نویسنده در این کتاب بازگویی تاریخ فرم‌ها یا توصیف منطق تأثیرگذاری‌ها و تطورات سبک‌شناختی نیست. رویکرد فوکو نیز پژوهشگر را وانمی‌دارد که دست به بازسازی شبکه‌ای از ارزش‌های تاریخی ـ اجتماعی بزند که این آثار از دل آن سربرآورده‌اند. این جستارها این داستان را نقل می‌کنند که چگونه هنر از پیشۀ سنتی خود دست شست تا مدرن شود. در این کتاب به مطالعه و بررسی آثار هنری مجزا پرداخته شده تا معلوم شود آنها چگونه در نظام متداول ارزش‌ها، کردوکارها و توزیعات تغییر ایجاد کرده و از آنها بهره‌برداری کردند تا فرم نوینی از هستی را برای خود استخراج کنند.

هدف از این اقدام تبارشناختی نه‌تنها توضیح دلایل بی‌همتایی آثار هنری مدرن از حیث خصایص فرمی، هستی‌شناختی، اخلاقیاتی و معرفت‌شناختی، بلکه تلاش برای تسهیل دگردیسی این آثار است. از این حیث تبارشناسی هم در تقابل با اهداف علم متافیزیک قرار می‌گیرد و هم در تقابل با بی‌طرفی مفروض تاریخ‌دان. تبارشناسی آن‌گونه که فوکو در جستار خود دربارۀ تبارشناسی نیچه‌ای می‌گوید، دانشی است که «برای بریدن ساخته شده است». تبارشناسی در واقع ته‌نشین‌های مفهومی، زبانی و بصری‌ای را که حالتی «بدیهی» به خود می‌گیرند، از هم می‌گسلد.

فصل اول کتاب به بحث دربارۀ دیدگاه‌های فوکو دربارۀ «لاس منیناس» اختصاص دارد که طی آن به مطالعۀ این تابلو همراه با استدلال‌های فوکو در نظم چیزها پرداخته شده است؛ استدلال‌هایی که به تحولات معرفت‌شناختی اواخر قرن هجدهم مربوط می‌شود و مدرنیته را شکل بخشیده‌اند.

در فصل دوم به تحلیل علاقۀ پایدار فوکو به آثار ادوار مانه پرداخته شده است. در این فصل توضیح داده شده چگونه مانه در تابلوهای خود از قراردادهای تجسمی چندصدساله می‌گسلد و منادی شرایط هستی‌شناختی نوینی برای اثر هنری می‌شود. در این فصل ضمن بازخوانی سخنرانی فوکو در پرتو «دیرینه‌شناسی دانش» به تبیین و بسط و دفاع از رویکرد کلی فوکو به هنر پرداخته شده است.

در فصل سوم به مطالعۀ تحلیل مشهور فوکو از «این یک پیپ نیست» رنه مگریت پرداخته شده تا معلوم شود این تحلیل دربارۀ شأن و جایگاه هنر در درون مدرنیته چه چیزهایی به ما می‌گوید. به باور فوکو این اثر مگریت موجب فرونشاندن کارکرد ارجاعی نقاشی می‌شود که اشاره‌ای است به این واقعیت که نقاشی در بخش اعظمی از تاریخ خود و با وجود جدایی‌اش از زبان، در نهایت به چیزی بیرون از خود ارجاع می‌داده است.

در فصل چهارم مشخص شده فوکو تفکری عمیقاً اخلاقی را دربارۀ وانموده به مخاطب عرضه می‌کند؛ تفکری که به علیت غیرمادی تصویر مدرن و قابلیت این تصویر برای تنظیم دوبارۀ روابط‌‌مان با خودمان حساس است. چنین رویکردی مبتنی بر سرپیچی از افلاطون‌گرایی است، همان «اخلاقیات منسوخ» که ما را از لذت‌بردن از رویدادهایی که از دل تصویر می‌شکفند، منع می‌کند.

در فصل پایانی کتاب تحلیل اخلاقی از هنر با بررسی مباحث فوکو در آخرین درس‌گفتارش بسط داده شده است. این پژوهش‌های پایانی نشان می‌دهند که چگونه در سنت غربی این طرز تلقی ظهور کرد که سوبژکتیویتۀ هنرمند می‌تواند تضمین‌گر حقیقت‌مندی اثر باشد. بنا به رأی فوکو هنر مدرن همانا فعال‌سازی دوبارۀ شکل کلاسیک حقیقت بود که مطابق آن دستیابی به حقیقت مستلزم پرداخت بهایی خاص است.

در طول این پنج فصل، استدلال نویسنده این است که وقتی نوشته‌های فوکو دربارۀ هنر را در کنار هم در نظر بگیریم، آنچه مشاهده خواهیم کرد تلاشی است برای ارائۀ درس‌هایی فشرده دربارۀ جایگاه هنر در مدرنیته.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

پیش‌گفتار نویسنده بر ترجمۀ فارسی

سپاس‌گزاری

کوته‌نوشت‌ها

مقدمه: تبارشناسی مدرنیته

یک: نشانه‌های برآمدن مدرنیته

دو: گسست

سه: نقاشی ناتأییدگر

چهار: ضدیت با افلاطون‌گرایی

پنج: میراث کلبی‌مسلکانه

یادداشت‌ها

واژه‌نامۀ فارسی به انگلیسی و فرانسوی

واژه‌نامۀ انگلیسی و فرانسوی به فارسی

کتاب‌شناسی

نمایه