معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آلکساندروس ماکدونیایی از آن‌روی که شاهنشاهی هخامنشی را نابود کرد و بر اساس افسانه‌ها، آسیب بزرگی بر یادگاران دین زرتشتی به‌ویژه اوستا زد، در سده‌های آینده همچنان به نام «اسکندر نفرین‌شده» شناخته می‌شد. اگرچه ایرانیان دیگر شاهنشاهی هخامنشی را به یاد نمی‌آوردند و گذشته از افسانۀ کالیس‌ثنس دروغین چیزی دربارۀ آلکساندروس نمی‌دانستند. در نوشته‌های پارسی میانه در زمان ساسانیان نیز وی همواره «اسکندر رومی» خوانده شده است که این خود آشکار می‌کند که رومیان تنها سرچشمۀ شناخت ایرانیان از آلکساندروس در واپسین سده‌های باستانی بوده‌اند. شش سده پس از مرگ آلکساندروس، در ادب یونانی افسانه‌هایی پیرامون زندگانی و کارنامۀ وی پرداخته شده بود که در کنار آلکساندروس واقعی، یک آلکساندروس افسانه‌ای آفرید. این آلکساندروس افسانه‌ای که این کتاب دربارۀ اوست، آشکارا با آلکساندروس راستین همخوانی چشمگیری ندارد. آلکساندروس افسانه‌ای با گذر زمان به ادب پارسی نیز راه یافت و دادوستدهایی با افسانه‌های ایرانی داشت که در این کتاب به آنها پرداخته شده است.

در افسانه‌های آینده که به زبان پارسی نو سامان داده می‌شدند، چهره‌ای به نام «اسکندر»، پهلوان شماری از افسانه‌های مردمی در ایران شد. افسانه‌هایی که گذشته از اینکه با داستان راستین آلکساندروس ماکدونیایی پیوندی نداشتند، این چهره را چون یک چهرۀ گجسته و نفرین‌ارزان نمایش نمی‌دادند؛ در آنها آلکساندروس، پهلوانی هم‌سنگ پهلوانان آشنای ادب کهن دانسته می‌شد. فراموشی کارنامۀ آلکساندروس راستین به سود آلکساندروس افسانه‌ای در ایران ساسانی، یک تهیگی در افسانه‌سرایی و فرهنگ کهن آفریده است که نمی‌توان به‌سادگی آن را پر کرد. این تهیگی در افسانه‌های پارسی گرداگرد این چهره، پژوهشگر را از ویرایش‌هایی می‌آگاهاند که با گذر زمان در آن رخ داده‌اند.

در این کتاب نخست به کوتاهی سرچشمه‌هایی ارزیابی شده‌اند که در این کتاب بیشتر یاد شده‌اند؛ به‌ویژه آن دسته از سرچشمه‌ها که شاید برای خوانندۀ پارسی‌زبان چندان شناخته‌شده نباشند. در بخش دوم ساختمان یکی از گزارش‌های برجای‌مانده از افسانۀ آلکساندروس بررسی شده که پیرنگ آن، سپس‌تر سرچشمه‌ای برای گزارش تازی از این داستان دانسته شده است. در بخش سوم با رویکردی افسانه‌پژوهانه، آشکار شده چند درون‌مایۀ این افسانۀ سریانی با درون‌مایه‌های افسانه‌های ایرانی همخوانی دارند. در بخش چهارم که رویکردی زبان‌شناسانه دارد، کوشیده شده نشانه‌هایی از کاربرد زبان پارسی میانه در گزارش سریانی نمایانده شود؛ این نشانه‌ها آشکار می‌کنند که میان گزارش یونانی و گزارش سریانی، گزارشی به زبان پارسی میانه در دست بوده که امروزه از میان رفته است. در بخش پنجم، هم‌هنگام که از زمان نگارش این دفتر سخن به میان می‌آید، پیشنهادی در این‌باره به میان نهاده شده که اگر میانجی پارسی میانه در این برگردان سریانی پذیرفته شود، پیشنهادهای پژوهشگران پیشین برای زمان‌بندی نگارش این دفتر، نیازمند ویرایش پردامنه‌ای خواهد بود. در بخش پایانی کوشیده شده به این سؤال پاسخ داده شود که آلکساندروس نفرین‌شده در ادب پارسی میانه، ناگهان چگونه در ادب پارسی نو جامۀ پهلوان پوشید؟

فهرست مطالب کتاب:

اندرهازش

بخش نخست: نگاهی به سرچشمه‌ها

بخش دوم: ساختمان افسانۀ سریانی

بخش سوم: درون‌مایۀ افسانه‌ای ایرانی

بخش چهارم: ارزیابی زبان‌شناسانه

بخش پنجم: ارزیابی گاه‌شمارانه

بخش ششم: سیمایش فرجامین

سیاهۀ نگاره‌ها

سرچشمه‌ها

نام‌نامه