معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تقی‌الدین کاشانی صاحب «خلاصة الاشعار و زبدة الافکار» از پرکارترین تذکره‌نویسان پهنۀ ادب فارسی است که تنها بخش خاتمۀ کتابش بالغ بر دوازده اصل است؛ این بخش شروح احوال و گزیدۀ سروده‌های بیش از چهارصد شاعر جاهای مختلف را دربر دارد. این کتاب اصل دهم بخش یادشده و دربرگیرندۀ سرایندگان خطۀ همدان و سه لاحقه مربوط به نواحی بغداد، جربادقان و خوانسار است ککه به ترتیب با 16، 8، 10 و 12 مدخل سامان یافته‌اند (در مجموع 46 مدخل).

میرتقی‌الدین محمد فرزند شرف‌الدین علی حسینی کاشانی در کاشان زاده شد. تقی‌الدین که از اوان جوانی به کار نگارش تذکره‌ پرداخته بود، ظاهراً از همین ایام در نشست‌ها و جلسات ادبی رایج عصر نیز حضور می‌یافت. او بیشتر عمر خود را در کاشان به سر برد؛ اما محقق است مسافرت‌هایی نیز به اینجا و آنجا داشته که ظاهراً به انگیزۀ دیدار با شاعران برای تکمیل نگارش بخش خاتمۀ تذکره یا به دلیل ملاقات و ملازمت با اکابر حکومت یا به قصد زیارت اماکن مقدس صورت گرفته است.

آثاری که به کوشش تقی‌الدین فراهم آمده، عبارتند از: مجمع القصاید، تدویان دیوان محتشم کاشانی و کتابت چند اثر. آثاری نیز به دست او نگارش یافته‌اند که عبارتند از: جُنگ، مآثر الخضریه، دیوان، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار.

آثار مکتوب پیشینیان که نام‌شان را در جای‌جای «خلاصة ...» می‌توان دید، مآخذ تقی‌الدین در نگارش ارکان تذکره بوده است؛ اما در تألیف بخش خاتمه، منابع او متفاوت و از راه‌های دیگر فراهم آمده است: 1. از طریق مسافرانی که به کاشان می‌آمده‌اند که یا خود شاعر بودند و سروده‌هایشان را در اختیار تقی‌الدین می‌نهادند یا کسانی بودند که به درخواست شاعران نواحی دیگر سروده‌های آنها را برای ثبت در «خلاصة ...» نزد تذکره‌نویس می‌آوردند. در این‌باره نامه‌نگاری‌ها و دعوت تقی‌الدین از شعرا را نباید از نظر دور داشت؛ 2. از طریق شاعرانی که در سفرهای خود با آنها دیدار داشته است؛ 3. از طریق «سفاین مستعدان»؛ 4. از طریق معتمدان.

از ارزش‌های «خلاصة ...» و کار نویسندۀ آن می‌توان به این موارد اشاره کرد: ایجاد راهی برای پژوهش‌های سبک‌شناختی و تدقیق در سیر تحول و تطور شعر فارسی، یادکردی از برخی وقایع سیاسی و تاریخی که از چشم مورخان دور مانده است، بازتاباندن اوضاع اجتماعی عصر صفوی و آداب و رسوم رایج آن دوره، ظهور رگه‌هایی از مباحث نقد ادبی در این اثر، انتخاب و گلچینی از سروده‌های زبده و نیرومند شعرا، آشکارکردن گوشه‌های پنهان زندگی شاعران و سخن‌گستران، معرفی و نقل مطلب از منابع ناموجود یا ناشناختۀ کنونی، ارائۀ اطلاعات مفید و گاه مبسوط از خانوادۀ صاحبان تراجم.

تقی‌الدین در پرداخت شروح احوال، بسته به میزان آگاهی‌اش از کسان، داد سخن می‌دهد؛ اما گاهی در میان یک ترجمه، به شیوۀ منبریان و وعاظ، مسیر کلام را به جانبی دیگر می‌برد و با اندرزگویی و درازه‌نویسی در باب موضوعی خاص حوصله بر خواننده تنگ می‌کند. مبالغه در تعریف و تمجید افراد و گاهی ذکر القاب و عناوین بسیار برای آنها نیز از همین مقوله است. با این همه برخی از این درازه‌گویی‌ها از سنخی دیگر و حاوی آگاهی‌هایی‌اند که از بی‌اخلاقی‌های ادبی و آشوب‌های سیاسی خبر می‌دهند و از این جهات بسی سودمندند.

شیوۀ نثر این کتاب همان اسلوب انشای معمول سده‌های دهم و یازدهم قمری است که گاه به نثر فنی می‌زند و سجع‌پردازی ویژگی اصلی آن است که زمانی با عبارت‌پردازی‌های فضل‌نمایانه و کاربرد واژه‌های مغلق همراه می‌شود؛ با این حال کلیت مطالب چنگی به دل می‌زند و فصیح، قابل فهم و خوشایند نوشته شده است؛ چنان‌که نسبت به نثر برخی از هم‌زمانان خود پیچیده نیست. همچنین برخی از کلمات، ترکیبات و اصطلاحات معمول دوره و گاهی برساخته در کتاب جلوه‌گری می‌کند.

اشعار منتخب در این کتاب معمولاً قالب‌هایی چون قصیده، غزل، قطعه، رباعی، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند است و کمتر نمونه‌ای از قالب مثنوی در آن دیده می‌شود. تقی‌الدین این کتاب را به سه تن از شاهان صفوی تقدیم کرده است؛ در اوایل کار به شاه تهماسب، در جایی به سلطان محمد خدابنده و در بخش خاتمه به شاه عباس که ناشی از شکل‌گیری تدریجی آن در طول حکومت ایشان است. افزون بر این، نسخه‌ای از کتاب در سال 1016 قمری به امید صله به ابراهیم عادلشاه بیجاپوری نیز تقدیم شده است.

از «خلاصة الاشعار» دست‌نوشته‌های بسیاری موجود است که در تصحیح اصل دهم و لواحق آن از بخش خاتمۀ این اثر ارزشمند از پنج نسخۀ خطی بهره برده شده است که به ترتیب عبارتند از: دست‌نوشت متعلق به کتابخانۀ شخصی عبدالعلی ادیب برومند، دست‌نوشت ش 244 س کتابخانۀ مجلس سنا، دست‌نوشت ش 982 ط کتابخانۀ مجلس شورا، دست‌نوشت 59 کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، دست‌نوشت ش 677 کتابخانۀ ایندیا آفیس.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصححان

اصل دهم (بخش همدان)

لاحقه (بخش بغداد)

لاحقۀ آخر (بخش جربادقان)

لاحقۀ سیوم (بخش خوانسار)

تعلیقات

نمایه‌ها

مآخذ