معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

استان آذربایجان شرقی یکی از استان‌های شمال غربی جمهوری اسلامی ایران و از نظر وسعت یازدهمین استان کشور است. یکی از شهرهای این استان «خسروشاه» است که از روزگاران قدیم به همین نام شناخته می‌شده و منابع کهن نیز بدان تصریح کرده‌اند. اسم تعدادی از شهرها و قصبات آذربایجان در منابع تاریخی جغرافی ذکر شده که هم‌اکنون بعضی از آنها ناشناخته بوده یا در طول زمان اسم آنها تغییر کرده است؛ اما «خسروشاه» یکی از مناطق قدیمی است که نام آن بین اسامی قدیمی شهرهای آذربایجان ذکر شده است. وجه تسمیه و نام‌گذاری «خسروشاه» در منابع ثبت نشده است؛ ولی گویا به سبب اقامت چندروزۀ خسرو انوشیروان ساسانی در آن «خسروشاه» نامیده شده است. متأسفانه اطلاعات اندکی در منابع جغرافیایی قدیم دربارۀ آن وجود دارد.

در این کتاب طی هفت فصل به جغرافیا و تاریخ و مشاهیر «خسروشاه» پرداخته شده است. فصل نخست کتاب اختصاص به بررسی جغرافیای طبیعی این شهر دارد. «خسروشاه» یکی از شهرهای آذربایجان شرقی است و در شمال غربی ایران واقع شده است. این شهر از شمال به شبستر، از جنوب غربی به تبریز و از غرب به اسکو منتهی می‌شود. از ضلع غربی به کوه صراف، از سمت جنوبی به رشته‌کوه‌های سهند و از ضلع شرقی به یک رشته از کوه‌های سهند که از شرق به غرب کشیده شده و آوراق نام دارد، منتهی می‌شود.

شهرک صنعتی شهید رجایی، شهرک شهید سلیمی، شهرک دامداری، شهرک گلخانه‌ای، شهرک صنعتی آخولا و شهرک غیردولتی ثلاث و شهر جدید سهند در نزدیکی «خسروشاه» احداث شده و حاشیۀ اتوبان تبریز ـ آذرشهر پر از کارخانه‌های تولیدی، خدماتی، مراکز تحقیقاتی و مراکز نظامی است. در فصل دوم کتاب جغرافیای اقتصادی «خسروشاه» بررسی شده است.

حمدالله مستوفی در قرن هشتم هجری «خسروشاه» را یکی از پنج ده بارویل‌رود ذکر کرده، ولی از جمعیت آن مطلبی به میان نیاورده است. «خسروشاه» از سال 1321 تا 1355 یکی از سه دهستان اسکو بوده و در سال 1369 در ردیف بخش‌های تبریز قرار می‌گیرد. جغرافیای انسانی موضوعی است که در فصل سوم کتاب بدان پرداخته شده است.

بیشترین اطلاعات دربارۀ «خسروشاه» قبل از اسلام مربوط به تحقیقات و پژوهش‌های چارلز برنی در «یانیق‌تپه» در نزدیکی این شهر است. بر اساس این تحقیقات قدمت «یانیق‌تپه» به اواخر هزارۀ ششم قبل از میلاد می‌رسد که با اواخر عصر سنگ و مس و اوایل عصر مفرغ در آذربایجان مقارن بوده است. در فصل چهارم تاریخ آذربایجان به طور فشرده بررسی شده و در خلال آن رویدادهای تاریخی مربوط به «خسروشاه» مورد بررسی قرار گرفته است.

«خسروشاه» دارای چند اثر ماندگار از سده‌های گذشته بوده که توسط پیشینیان ساخته شده و سال‌ها مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گرفته‌اند. این آثار فرهنگی و ملی به‌نوعی بازگوکنندۀ تاریخ فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی منطقه است، اما متأسفانه در حال حاضر مورد بی‌مهری مسئولین مربوطه قرار دارند. آثاری از قبیل آب‌انبار قیزقالا، آرامستان کهن، آسیاب‌های آبی، حمام‌های قدیمی، برج کبوتران، قلعۀ دینگو، قیزقالا و .... که در فصل پنجم به اختصار برخی از بناهای قدیمی و تاریخی این دیار توضیح داده شده‌اند.

«خسروشاه» از روزگاران قدیم دارای مساجد متعددی در محلات پنج‌گانۀ شهر بوده که تعدادی از آنها از بین رفته و تعداد دیگری از گزند حوادث مصون مانده است. از بین مساجد «خسروشاه» برخی از آنها به لحاظ تاریخی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردارند که در فصل ششم به‌تفصیل دربارۀ آنها بحث شده است.

«خسروشاه» مهد علم و ادب و حکمت و عرفان است. وجود ده‌ها عالم، عارف، فقیه، شاعر و دانشمند که هرکدام به نوبۀ خود از مفاخر ایران و آذربایجان هستند، دارای آثار علمی، فقهی و ادبی بوده که برخی از آنها از گزند حوادث در امان مانده و برخی دیگر در طی قرون گذشته از بین رفته‌اند. با اینکه حالات و جزئیات مشاهیر علمی، ادبی، عرفانی و اقتصادی «خسروشاه» در منابع و کتاب‌های تذکره به اندک آورده شده و نویسندگان گذشته در اثر کمی اطلاعات یا بی‌توجهی از کنار آنها رد شده‌اند، نویسنده در فصل پایانی این کتاب کوشیده است اطلاعات جامعی از شخصیت‌های معاصر و گذشتۀ این شهر ارائه دهد. اسامی مشاهیر در این فصل ذیل دو عنوان ««عرفا، حکما و علما» و «شعرا و نویسندگان» بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: جغرافیای طبیعی

فصل دوم: جغرافیای اقتصادی

فصل سوم: جغرافیای انسانی

فصل چهارم: جغرافیای تاریخی

فصل پنجم: آثار باستانی

فصل ششم: اماکن مذهبی

فصل هفتم: مشاهیر

کتاب‌نامه

نمایه‌ها

تصاویر و اسناد