معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

داستان‌های عامیانه از جملۀ ادبیات شفاهی هستند که پیشینۀ ادبیات مکتوب امروزی را تشکیل می‌دهند. قصه‌های عامیانه روایت‌هایی هستند از حوادث و رویدادها و ماجراهای واقعی یا خیال‌انگیز که از روزگاران قدیم به شکل شفاهی یا مکتوب به نسل‌های بعدی منتقل شده‌اند. با این حساب، این نوع از قصه‌ها به دو بخش کلی شفاهی و مکتوب تقسیم می‌شوند. قصۀ «سمک عیار» و قصۀ « حسین کرد شبستری» از نمونه‌های مکتوب هستند. برخی از قصه‌های شفاهی هم به لطف بعضی از نویسنده‌ها و پژوهشگران، چند دهه قبل روی کاغذ آورده شده‌اند.

از آنجا که در زمان‌های قدیم تعداد افراد باسواد بسیار کم بود، قصه‌های مکتوب را قصۀ درباریان و پادشاهان می‌دانند که از بطن جامعه دور است. در عوض قصه‌های شفاهی همان‌هایی هستند که مردم عادی برای همدیگر تعریف می‌کردند؛ افسانه‌ها، متل‌ها و تمثیل‌ها از همین نوع هستند. برای جامعه‌شناسان، قصه‌های شفاهی اهمیت بیشتری از نوع مکتوب دارد؛ اول به این دلیل که قصه‌های عامیانۀ مکتوب چون نوشته و ثبت می‌شدند، تحت تاثیر حکمرانان بودند؛ در حالی که قصه‌های شفاهی بدون نفوذ هیچ شخص یا قدرتی، توسط افراد مختلف نقل می‌شدند و دهان به دهان بین مردم عادی می‌چرخیدند. از طرفی این داستان‌ها بسیاری از فرهنگ‌های اقوام، آداب و رسوم را در خود دارند و به همین دلیل مورد توجه جامعه‌شناسان هستند.

قصه‌های کهن ایران جزو قدیمی‌ترین آثاری هستند که طرز فکر، فرهنگ، سنت، اندیشه و کردار مردم این سرزمین را نشان می‌دهند و چون ایران سرزمینی پهناور با جغرافیایی متنوع است، هر قوم و منطقه‌ای قصه‌های عامیانه خود را داشتند. این قصه‌ها در منطقه‌های مختلف اسم‌های متفاوتی هم داشتند؛ مِتیل (بویراحمدی)، آسوکه (سیستان)، پاچا (کرمانشاه)، اوسنه (خراسان)، آسونک (دماوند) و چیرُک (کردی). بخش عمده این قصه‌ها تا همین چند دهه قبل روی کاغذ نیامده بودند و در قرن حاضر بعضی از اهالی قلم و کارشناسان و ادیبان دست به کار شدند و هریک به شیوه‌ای این آثار شفاهی را روی کاغذ آوردند. صادق هدایت جزو اولین افرادی بود که در این راه قدم برداشت. علی اکبر دهخدا هم با نگارش «امثال و حکم» سعی کرد متل‌ها را جمع‌آوری کند. محمدعلی جمالزاده و امیرقلی امینی هم به طور جداگانه فرهنگ اصطلاح‌های عامیانه را نوشتند.

برای جمع‌آوری قصه‌ها و افسانه‌ها هر لحظه دیر است. افسانه‌ها سینه‌به‌سینه نقل شده و به ما رسیده است. اگر برای گردآوری آنها کوشش نشود، راویان آنها از دنیا می‌روند و آنچه را می‌دانند، با خود به گور می‌برند. نسل‌های بعدی آنها هم که در عوالم دیگر سیر می‌کنند، کاری به این کارها ندارند. به همین دلیل در این کتاب افسانه‌هایی از شهرستان تنکابن گردآوری شده است. شهرستان تنکابن یکی از هفت شهرستان غرب مازندران است و در میان دو شهر رامسر و عباس‌آباد واقع شده است. «تنکابن» به ناحیه‌ای اطلاق می‌شد که در گذشته مرکز آن «خرم‌آباد» بود و بعدها «شهسوار» شد. شهسوار یعنی سوار دلیر و چالاک، اما در اوایل انقلاب با استناد به یک روایت واهی که از برساخته‌های افراد ناآگاه بود، نام «شهسوار» را به «تنکابن» تغییر دادند. گردآورنده کوشیده است از راویان، به‌ویژه بی‌سواد و سالمند و ساکن روستاها، قصه‌ها و افسانه‌هایی را به گویش محلی بشنود و ضبط کند و به زبان فارسی معیار برگرداند.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

* پلنگ آباد نشتا

حکایت طالب و فرار گله

کل و کلاغ

* نشتارود

شال تس ممد

* هرات بر

لقمان و حضرت ازرائیل

میرشکار و زبان جانوران

آدم و حوا

تعبیر خواب گالش جوان

رسم خاکسپاری

آیا سزای نیکی را با بدی می‌دهند؟

* سنگراسر

گاو نافرمان

خودکرده را تدبیر نیست!

* بَرِسِه

از عهدۀ ساختن سردر خانه برنمی‌آیم، چطور می‌خواهم خانه‌ای بسازم؟!

مگر مرغ پخته هم تخم می‌گذارد؟!

دعای اسم اعظم

یکی برگردد، کافی است!

باریک رِس، در بُرو کِرِس

آیا سزای نیکی، بدی است؟

* تمشگل

یه‌وجِه قدّی

* مازوبن

دیوقلعه

* سرلنگا

سیاگالش

افسانۀ سیاگالش

* هر دو آبرود لنگا

پهلوان قلی

* هولسان

خرس و دزدها

* لَشتُو

کچل‌ها و دیوهای درۀ بینشکی

* سلیمان‌آباد

نادان خوش‌بیار!

پسر خارکن و عشق او به دختر پادشاه

* کُترا

سزای خیانت

با سرنوشت نمی‌توان جنگید!

* کشکو

قول حیدر شکارچی

نجمان، پسر احمد خارکن

دختر و ریسۀ پیاز

عروسی که هفت سال حرف نزد

کشاورز دانا، وزیران نادان

قصۀ یک ترانه

شکارچی و مادر هزار برّه

* تمل

افسانۀ ننه چشمه

* چاک‌پا

آش خوردنت مثل جنگیدن نادر است

کار نیکوکردن از پرکردن است!

شاه‌عباس کار یاد می‌گیرد!

* گلستان محله

خرس و پلنگ

* توبُن

چشمۀ داوود انجد

ککّی بیلی بود بود!

* نمایه

* کتاب‌شناسی عزیز عیساپور به زبان فارسی