معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از زمینه‌های مهم فراخوانی ارزش‌های یک اثر، الهام‌گرفتن فرهنگی و استعاری از آن است. به این معنی که وجهی از آموزه‌های آن برای ایجاد نگاهی نو و آفرینشی تازه مورد استفادۀ هنرمندی قرار گیرد و با بهره‌وری از محتوای فرهنگی و پیام‌آور آن راه گفتگو با مخاطب را به گونۀ متفاوت و مؤثری باز کند. وقتی یک شاهکار در ضمیر فرهنگی جامعه‌ای ته‌نشین باشد، هنرمند می‌تواند با شورانیدن این برکۀ ثابت از آن رنگ و قابلیتی تازه بیافریند و با مسائل روزگار خود در پیوند قرار دهد؛ امری که در رمان فارسی روزگار ما به‌خوبی اتفاق افتاده و این رابطه با شاهنامه برقرار شده است.

در این کتاب نویسنده با آگاهی از پیشینۀ اساطیری و حماسی لازم به سراغ تعدادی از رمان‌های فارسی بین دو دهۀ هفتاد و هشتاد یعنی سال‌های 1370 تا 1390 رفته که به دلایل اجتماعی و فرهنگی شخصیت‌های اساطیری/ پهلوانی در آنها نمود بیشتری داشته است. این تعداد از رمان‌ها که با هدفی مشخص انتخاب شده، هرکدام به نوعی و با هدفی خاص وجوهی از معانی استعاری اشخاص اسطوره‌ای/ حماسی شاهنامه را با معنایی متناسب با منظور خود و ظرف زمانی پیدایی اثر بازنمایی کرده و با به‌کارگرفتن مستقیم نام‌ها یا با تصرفی اندک در عنوان و کارکرد آن شخصیت در ضمیر فرهنگی و تاریخی جامعه به بازنمایی آن در اثر خویش پرداخته‌اند.

در جامعۀ امروز آثار مختلفی در ژانرهای متنوعی چون رمان، داستان کوتاه، نمایش‌نامه و .... با محوریت حماسه‌ها و اسطوره‌ها و به‌ویژه حوادث و شخصیت‌های موجود در شاهنامه خلق می‌شود. آفرینش این آثار در برخی دهه‌ها از جمله دهه‌های هفتاد، هشتاد و نود شمسی اوج می‌گیرد. در این کتاب با بررسی شخصیت‌های شاهنامه در رمان‌های موردمطالعه، نشان داده شده که یکی از دلایلی که نویسندگان دو دهۀ هفتاد و هشتاد شمسی شخصیت‌های شاهنامه را فرا می‌خوانند، این است که آنها از این طریق برخی از دال‌ها و مبانی فکری گفتمان‌های روزگار خودشان را تضعیف یا تقویت می‌کنند. برای نمونه نویسندگان تجددخواه با فراخوانی شخصیت‌هایی چون سیندخت، رودابه، رستم، سهراب و سیاوش و گشتار در کنش آنها به تقویت دال‌هایی چون توجه به زنان، لیبرالیسم، رویارویی دو نسل پدر و پسر و ... می‌پردازند و در مقابل نویسندگان سنت‌گرا با استفاده از شخصیت‌هایی چون گردآفرید، رستم، پدر سیاوش و دیگر شخصیت‌های گفتمان‌های مقابل، یعنی مردسالاری، پدرسالاری، مذهب‌گرایی و .... را برجسته می‌کنند.

به طور کلی هدف این کتاب با رویکرد جامعه‌شناسی سیاسی در پی آن است تا به بررسی یکی دیگر از دلایل وجود شخصیت‌های شاهنامه در رمان، یعنی پیوند میان بافت سیاسی ـ اجتماعی روزگار تولید رمان‌ها موردمطالعه با نوع و چگونگی فراخوانی این شخصیت‌ها بپردازد و موضع موافق یا مخالف هر نویسنده را نسبت به گفتمان‌های موجود در بافت فرامتن نشان دهد.

پیکرۀ متنی این پژوهش را ده رمان دربر می‌گیرد که عبارتند از: «سالمرگی» (1370) نوشتۀ اصغر الهی،«حیرانی» (1373) نوشتۀ محمدعلی سجادی، «کمدی تراژدی پارس» (1377) نوشتۀ اسماعیل فصیح، «نیمۀ غایب» (1378) نوشتۀ حسین سناپور، «فریدون سه پسر داشت» (1380) اثر عباس معروفی، «تهمینه» (1382) نوشتۀ نادعلی همدانی، «قصۀ تهمینه» (1382) محمد محمدعلی، «سهراب‌کشان» (1382) نوشتۀ عطاءالله مهاجرانی، «آتش زندان» (1385) نوشتۀ ابراهیم دمشناس، «به هادس خوش آمدید» (1388) اثر بلقیس سلیمانی.

در فصل نخست به کلیات و مفاهیم پرداخته شده، در فصل بافت سیاسی ـ اجتماعی فرامتن بررسی گردیده، فصل سوم اختصاص به بررسی فراخوانی شخصیت‌های حماسی/ اسطوره‌ای در جهت تضعیف گفتمان‌های سنت‌گرا و تجددگرا و فصل پایانی در جهت تقویت گفتمان‌های سنت‌گرا و تجددگرا دارد.

فهرست مطالب کتاب:

گفتگوی هنری با شاهنامه

پیش‌گفتار

ساختار این کتاب

فصل اول: کلیات و مفاهیم

فصل دوم: بافت سیاسی ـ اجتماعی فرامتن؛ جدال دیرین و پیوستۀ سنت و تجدد

فصل سوم: فراخوانی شخصیت‌های شاهنامه در جهت تضعیف گفتمان‌های سنت‌گرا و تجددطلب

فصل چهارم: فراخوانی شخصیت‌های شاهنامه در جهت تقویت گفتمان‌های سنت‌گرا و تجددطلب

سخن آخر

کتاب‌نامه