معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آداب‌نامه‌ها متونی تأدیبی ـ تعلیمی هستند که نگارش آنها قدمتی طولانی دارد. آن بخش‌ از آداب‌نامه‌ها، اندرزنامه‌ها یا پندنامه‌هایی که به امر سیاست پرداختند، با عنوان «سیاست‌نامه» معروف شدند و بیشتر شناخته شده‌اند. اما در کل آداب‌نامه‌ها دسته‌ای از کتاب‌های تعلیمی ـ تأدیبی به شمار می‌روند که گسترۀ وسیعی از اخلاق، معاشرت، نظافت، غذاخوردن، لباس پوشیدن، مهمانی رفتن، امور مذهبی و پزشکی، امور خانوادگی، ازدواج، فرزندپروری و تعلیم و تربیت و نمونه‌هایی از این قبیل را شامل می‌شوند.

آداب‌نامه‌های اجتماعی آن دسته از منابع تاریخ اجتماعی هستند که کمتر مورد توجه پژوهشگران اجتماعی بودند. در این دسته از منابع نخبگان اجتماعی و صاحبان اندیشه وظیفۀ تجویز دستورات تعلیمی برای آموزش رفتارهای اجتماعی را بر عهده داشتند. بایدها و نبایدهای اجتماعی، عرف و روش‌های قابل پذیرش اجتماعی و هنجارهای مرسوم که از دل عرف، سنت و تجربه‌های دیرین برآمده در رسائلی با عنوان آداب‌نامه‌های اجتماعی قابل طبقه‌بندی هستند. البته ایده‌ها و توصیه‌های تعلیمی آداب‌نامه‌ها عمدتاً نمونه‌های مثالی و ایده‌آل آن امور را طرح می‌کردند و مردم جامعه را به حرکت به آن سو دعوت یا توصیه می‌کردند آداب‌نامه‌ها در هر دوره معیار هنجاری یا ناهنجاری هر کنش اجتماعی را مطرح می‌کردند. نویسندگان آداب‌نامه‌های اجتماعی که نخبگان فکری دوران خود بودند، گاه تثبیت‌کننده وضع موجود و سنت‌های متداول زمانۀ خود بودند و گاه تحول‌آفرین و دگرگون‌کنندۀ شرایط موجود محسوب می‌شدند.

این کتاب خواننده را با دگرگونی‌های روش‌های تعلیم و تربیت در دورۀ قاجار و همچنین در دورۀ گذار آشنا می‌کند. اینکه آموزش‌ها در آن زمان چگونه بوده است، ساختار سنتی جامعه چه انتظاراتی از دختران و پسران جوان داشته و بر این اساس آنها چگونه برای ایفای نقش‌های اجتماعی خود آموزش می‌دیدند و پرورش می‌یافتند. با ورود نوگرایی، نه‌تنها مواد درسی جدید عرضه شد که شیوۀ آموزش و پرورش و به‌تدریج فلسفۀ آموزش دگرگون شد. نخبگان جامعه در قالب متون تعلیمی دیدگاه‌های خود را طرح می‌کردند و می‌کوشیدند روش‌های مناسب آموزشی را تعلیم دهند. این کتاب شامل دو آداب‌نامۀ تعلیمی یکی برای دختران و دیگری برای پسران است که می‌تواند جزئیات این تعالیم را بازتاب دهد.

در این کتاب دو نسخۀ خطی از مجموعۀ آداب‌نامه‌های اجتماعی در حوزۀ تعلیم و تربیت برگزیده شد که نخستین آن «تربیت اطفال» اثر رضا مترجم‌السلطان است که در سال 1321 قمری چند سال قبل از پیروزی مشروطیت در 59 برگ نگاشته شده است. این رساله در قالب شرحی است که نویسنده دربارۀ تولد پسرش آقاطاهر می‌دهد و اینکه او و همسرش چه افکار و تمهیداتی برای تربیت وی می‌اندیشیدند و معتقد است تربیت که «مبنای مدنیت و وجدان» است به خانه و خانواده برمی‌گردد. این رساله مربوط به تربیت فرزند در طبقۀ اعیان و اشراف است و طبعاً مخاطب آن نیز افراد این گروه اجتماعی‌اند که قادر به استخدام معلم سرخانه برای آموزش فرزندانشان هستند. این اثر عمدتاً بر تربیت فرزندان پسر تأکید داشته، از این‌رو دومین رساله در ارتباط با تربیت دختران برگزیده شده که نگاه تربیتی به هر دو جنسیت بررسی شده و امکان مقایسه فراهم شود.

در رسالۀ نخست تربیت اطفال شرح مفصلی از چگونگی مراحل آموزشی و تربیتی فرزند پسر خانواده که با نام آقاطاهر در متن از وی یاد می‌شود از زبان پدر خانواده گفته می‌شود که البته در این روند تربیتی مادر نیز حضور و تأثیر دارد و پدر توضیح می‌دهد که مادر را توصیه کرده و نصیحت کرده تا «در اجرای تکلیف مادری» کم‌وکاستی نباشد و حتی «اندرزنامجاتی» برای مطالعۀ مادر تهیه کرده و هم ندیمه‌ای برای تربیت و همنشینی با وی تعیین کرده است.

دومین نسخۀ این مجموعه در آداب‌نامه‌های اجتماعی، «تربیت البنات» اثر میرزا عزیزالله خان منشی است که اختصاص به چگونگی تربیت دختران دارد. به گفتۀ خود عزیزالله خان این اثر از متنی به زبان فرانسه به فارسی ترجمه شده که اقتباس و ترجمه در پانزده رجب 1329 در 190 صفحه به پایان رسیده است. متن به تأیید وزارت معارف می‌رسد و چون آن را مفید می‌یابند، قرار شد در کلاس دوم مدارس دختران تدریس شود. در این رساله بر این تأکید می‌شود که هدف رساله تربیت دختران است که از «سن طفولیت از طریقه و اسلوب زندگانی خبر یابند و به رسوم تربیت مستحضر گردند تا چون مادر و رئیس خانواده شوند، ادعای حقوق عائله نمایند».

به نظر می‌رسد این رساله به این دلیل در مدارس تدریس شده که مطالب آن با ساختار سنت همخوانی داشته ولی می‌کوشد آن را تصحیح کند و به لحاظ علمی بهبود بخشد. افزون بر آن می‌تواند سبب ترغیب خانواده‌ها برای تحصیل دختران شود.

بنابراین در این کتاب با دو متن در حوزۀ آداب تربیت و جزئیات آموزش نوین آشنا می‌شویم که به نوعی مراحل گذار در حوزۀ تعلیم و تربیت را بازتاب می‌دهد. بخش نخست دربارۀ تربیت پسران و بخش دوم در حوزۀ تربیت دختران است که به منظور آموزش علم خانه‌داری به شیوه‌های نوین بچه‌داری، بهداشت، آشپزی، تدبیر منزل و مواردی از این قبیل اشاره دارد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

تربیت اطفال

تربیت البنات

منابع و مآخذ

تصاویر

نمایه