معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بررسی تاریخی سبک‌های ادبی به عنوان یکی از راه‌های شناخت فرهنگ جوامع می‌تواند چشم‌اندازهای نوینی به تاریخ فرهنگی و اجتماعی جامعۀ مسلمانان بگشاید؛ در حالی که عموماً مطالعات و تحقیقات این حوزه با رویکردی که برای شناخت جنبه‌های ادبی متون دارند، نمی‌توانند میان محتوای سبک ادبی با زمینۀ تاریخی آن در ادوار گوناگون ارتباط ایجاد کرده و روند شکل‌گیری آن را توضیح دهند.

در سده‌های نخستین اسلام با آمدن اعراب به ایران و شیوۀ حکومت آنها ایرانیان در برابر برتری‌جویی آنان راه‌های گوناگونی در پیش می‌گیرند. برخلاف راه‌های نظامی، ادیبان و شاعران از راه ادبیات وارد شده و با تشکیل نهضت شعوبیه به انتقاد از آنان پرداختند. از جملۀ این شیوه‌ها طنز بود. در سده‌های نخست طنز به معنای مسخره‌کردن و تحقیر به کار رفته است. چنان‌که ایرانیان و اعراب در مجادلات خویش در زمینه‌های گوناگون با استفاده از قالب طنز و مثالب و مسامره و ... به تحقیر یکدیگر می‌پرداختند.

طنز در لغت به معنای تمسخر و استهزاء و در اصطلاح عبارت است از ارائۀ «تصویر هنری اجتماع نقیضین». بر این اساس باید اذعان کرد طنز در بسیاری ادوار تاریخی ایران با کارکردهای خاص خود وجود داشته است. یکی از برهه‌های مهم در تاریخ ایران اسلامی، عصر حاکمیت ترکان سلجوقی (429 ـ 590 هـ) است که دارای شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خاص خود بوده است. در این برهه، دستگاه خلافت عباسی ضعیف شده بود و یورش ترکان به سرزمین‌های اسلامی، تنوع قومی و نژادی سرزمین‌های شرق عالم اسلامی را دگرگون کرد؛ افزون بر آن صلیبی‌ها نیز غرب قلمرو عالم اسلام را مورد تاخت‌وتاز قرار دادند. رواج گستردۀ قشری‌گری دینی همراه با صوفی‌گری، افول فلسفه نیز از ویژگی‌های این دوران به شمار می‌رود. در این میان گسترش زبان فارسی در عصر سلجوقی، سست‌عنصری برخی سلاطین، دخالت زنان، گسترش فقر، ظرفیت بالایی در نقد و ریشخند رفتارها و گفتارهای ناشایست طبقۀ حاکم فراهم نمود. طنزپردازان اعم از شعر، نویسندگان و دلقکان با بهره‌گرفتن از انواع قالب‌های طنز و دیگر قالب‌های مشابه همچون هجو، هزل، مزاح به انتقاد از رفتارهای رایج میان حاکمان و جامعه پرداختند؛ از این‌رو شناسایی نمونه‌ها، مسائل طنزآمیز در عصر سلجوقی، ما را به شناسایی ذهنیت رایج در این دوره رهنمون خواهد کرد.

این کتاب بر آن است با درنظرگرفتن تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر سلجوقی و تحول در شیوۀ حکمرانی سلاطین سلجوقی، ماهیت طنز سیاسی در نسبت با تحولات تاریخی عصر سلجوقی را شناسایی کند. همچنین کوشیده شده با کاوش در منابع و اسناد باقی‌ماندۀ این دوره و با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی و ادبی، اطلاعات مربوط به حوزۀ طنز استخراج و دسته‌بندی شده و آنها را با توجه به بافتی که در آن ایجاد شده‌اند، مورد سنجش قرار گیرند. بدین ترتیب مشخص می‌شود طنز به‌ویژه طنز سیاسی در چه بافت تاریخی، ادبی و فرهنگی به وجود آمده و اوضاع سیاسی و اجتماعی چه تأثیری در رواج طنز این دوران داشته است.

در حقیقت این کتاب در پی پاسخ به این سؤالات است: ماهیت طنز سیاسی در دورۀ سلاجقه چگونه بود؟ طنز در ادوار گذشته به چه شکل بود؟ در دورۀ سلجوقیان چه مؤلفه‌هایی طنز تلقی می‌شد؟ طنز سیاسی دورۀ سلجوقیان چه مصداق‌ها و دلالت‌هایی داشت؟

فصل نخست به عصر حکمرانی سلاجقۀ بزرگ در ایران می‌پردازد. در این فصل بافت سیاسی، بافت اجتماعی، بافت مذهبی و تصوف بررسی شده است. در بافت سیاسی به چگونگی ورود ترکان سلجوقی به ایران، ‌مهم‌ترین سلاطین و وزاری این عصر و نوع سیاست و کشورداری و دیدگاه آنان نسبت به حکومت پرداخته شده است. در بخش دوم گروه‌های مختلف اجتماعی، مذهب و وضع عمومی در این دوران در ارتباط با سلاجقه بررسی شده است. در بخش سوم نیز بافت مذهبی این دوران با توجه به نوع حکومت و هنجارهای مورد پذیرش سلجوقیان ارائه شده است.

در فصل دوم با توجه به درک کامل‌تر طنز در عصر سلجوقی، واژۀ طنز، انواع طنز و تفاوت‌های آن شناسانده شده است. همچنین مشخص شده که وضعیت طنز در دورۀ ترکان سلجوقی چگونه بوده است؟ از این‌رو به مقایسۀ طنز در عصر ترکان و دوره‌های قبل و بعد از آن پرداخته شده است؛ سرانجام به آفرینش طنز در دو زبان فارسی و عربی و تعصب طنزپردازان فارسی‌زبان و عرب‌زبان توجه شده است. با این همه، نمونه‌های ارائه‌شده در این فصل نشان می‌دهد غلبۀ آثار طنز به زبان فارسی از زبان عربی فراوان‌تر است.

در فصل سوم به موضوعات و مسائل طنزآمیز دورۀ ترکان سلجوقی پرداخته شده است. این فصل مشتمل بر دو بخش است؛ در بخش نخست طنزپردازان و شیوه‌های طنزپردازی آنان بررسی شده و در بخش دوم، مسائل و مضامین طنزآمیز این عصر دسته‌بندی شده و نمونه‌هایی از آن بیان گردیده است.

در فصل پایانی مهم‌ترین موضوعات طنزآمیز دربارۀ چهار گروه سیاسی سلاطین، وزرا، درباریان و نظامیان مطرح شده است؛ همچنین مصادیق طنز، مفاهیم و دلالت‌های آنها در این فصل ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: بافت تاریخی جامعۀ ایران اسلامی در عهد سلجوقیان

فصل دوم: طنز

فصل سوم: طنز در دورۀ سلجوقیان

فصل چهارم: طنز سیاسی دورۀ سلجوقیان

فهرست منابع