معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

گفته می‌شود مقامات روسیۀ تزاری در پی چیرگی بر آسیای میانه با درس‌گرفتن از تجارب حکمرانی بر حوزه‌های مسلمان‌نشین قفقاز، بر آن شدند تا جایی که به نشر معارف جدید و توسعۀ مبانی تجدد مربوط می‌شد جوامع مسلمان آسیای میانه، به‌ویژه امارات تحت‌الحمایۀ آن حدود، بخارا و خیوه و خوقند را به حال خود بگذارند؛ جهل و عقب‌ماندگی بیشتر، اطاعت و سربه‌زیری بیشتر.

سرگذشت هولناک مردم آن سامان در دورۀ حکمرانی امیران منغیتیه، به‌ویژه دورۀ متأخر آن که با گسترش پاره‌ای از اصول ترقی و تجدد در بسیاری از حوزه‌های همجوار این خطۀ نگون‌بخت مقارن بود و همچنین رشته تحولاتی که به سرنگونی این امیرنشین به دست بلشویک‌ها منجر شد، از جمله مضامینی است که صدرالدین عینی در این کتاب به آن پرداخته است. این کتاب از آثار اولیۀ عینی و از جمله نوشته‌هایی است که اندک زمانی بعد از سقوط امیر عالم‌خان آخرین امیر بخارا از مسند قدرت، در میانۀ سعی و تلاش جدیدی‌های آن حدود برای تأسیس یک نظام جدید و پشت سرگذاشتن آن دورۀ سیاه منتشر شد.

اگرچه جدای از تجارب شخصی صدرالدین عینی که فقط به دورۀ کوتاهی از آخرین روزهای حکمرانی امیران منغیتیه محدود می‌شد، مآخذی که برای تدوین تاریخچۀ تحولات پیشین امارت بخارا در دست داشت، کم و اندک بودند و این رشته مقالات جنبه‌ای تبلیغی و تهییجی نیز داشت، و در سال‌های بعد از فروپاشی شوروی موضوع بررسی‌ها و نقدهایی نیز بوده است، ولی با این حال روایت وی از این دوره، روایت دور از واقعی نیست.

صدرالدین عینی این کتاب را در سال‌های 1918 ـ 1919 با الفبای نیاکان نوشته است. بخش اول این کتاب در شمارۀ 50، بیستم سپتامبر سال 1920 مجلۀ «شعلۀ انقلاب» با عنوان «تاریخ سلسلۀ منغیتیه که در بخارا حکم راندند» چاپ و ادامۀ آن نیز در شماره‌های آتی همان مجله که آخرین بخش آن در شمارۀ 90، نوامبر 1920 چاپ شده و به پایان رسیده است. به نوشتۀ خود عینی، این سلسله‌مقالات تا انقلاب بخارا در سال 1920 ادامه داشته است. سپس این اثر به شکل کتابی جداگانه در سال 1923 میلادی در نشریات دولتی ترکستان، در شهر تاشکند به چاپ رسید.

در این اثر چگونگی شکل‌گیری سلسلۀ منغیتیۀ‌ بخارا با روی کارآمدن بنیان‌گذاران آنها محمدرحیم‌خان در سال 1753 میلادی و حکومت نزدیک به 150 سالۀ آنان تا آخرین امیر این سلسله، امیرعالم‌خان که با حملۀ بلشویک‌ها به بخارا در سال 1920 سرنگون و به افغانستان گریخت، بررسی شده است.

عینی در این اثر در کنار ارائۀ گزارشی دقیق از رویدادها و دگرگونی‌های سیاسی ـ اجتماعی دورۀ حکومت منغیتیان و روابط آنان با روسیه و دیگر خان‌نشین‌ها در ماوراءالنهر، به طرز معیشت مردم آن روزگار و چگونگی رفتار ناعادلانۀ حاکمان با آنان نیز توجه نموده و به فراخور به موضوعاتی چون مناسبات ارباب ـ رعیتی، مسائل ارضی و دهقانی، موضوع مالیات‌ها و فشارهایی که از این طریق به دهقانان و دیگر مردمان عادی وارد می‌شده، اشاره نموده است.

نویسنده در نگارش کتاب از آثاری استفاده کرده که خود در پایان کتاب و در بخشی با نام «خاتمه» به نام آنها اشاره کرده است. از میان این منابع کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد: «تاریخ سلاطین منغیتیه» میرزا عبدالعظیم سامی، «سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه» نوشتۀ آرمینیوس وامبری، «تاج التواریخ» و .... .