معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قرن چهارم و پنجم هجری، یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخ تشیع پس از آغاز عصر غیبت است. گردآوری و تدوین منابع اصلی حدیث شیعه و نیز تدوین و تألیف نخستین آثار برجسته و مهم شیعه در عرصه‌های تفسیر، کلام، فقه و اصول فقه، محصول این عصر است و بیشترین سهم را در این‌باره دو حوزۀ مهم قم و بغداد بر عهده داشتند. در دویست‌سال نخست پس از دورۀ حضور امامان شیعه، پنج عالم برجستۀ شیعی پایه‌گذاران علوم اسلامی بر اساس مکتب اهل بیت (ع) به شمار می‌روند که عبارتند از: کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی علم الهدی، شیخ طوسی.

ابوالقاسم علی بن حسین بن موسی ملقب به «علم الهدی» و مشهور به «سید مرتضی» و «شریف مرتضی» چهارمین نفر از این حلقه است. وی که از خاندانی با موقعیتی اجتماعی و علمی ممتاز برخاسته، شخصیتی ذووجود دارد: از یک‌سو عالمی ممتاز و نام‌آور در حوزه‌های تفسیر، کلام، فقه و اصول فقه است و از جانب دیگر، شخصیتی اجتماعی و سیاسی دارد که مناصب حکومتی متعدد، همچون نقابت سادات و امارة الحاج را بر دوش دارد و در کنار این دو، ادیبی برجسته و صاحب ذوق است با روحی لطیف و شاعرانه.

شریف عراق و مرجع فضلای آفاق، جناب سید مرتضی علم الهدی بی‌گمان در زمرۀ چند متکلم صاحب مکتب و یکی از دانشوران جامع‌الاطراف در درازنای تفکر شیعه است. میراث سترگ گران‌سنگ او، خود شاهد صادق و گواه استوار این ادعاست. گرچه در راستای شناخت آثار و آراء شریف مرتضی تحقیقات و تدقیقاتی صورت گرفته است، می‌توان گفت در این مسیر طولانی هنوز گام‌های برگرفتنی فراوان است و بسیاری از زوایای اندیشۀ او به‌درستی شناخته نشده. این کتاب با همین قصد سامان یافته و می‌کوشد در دو بخش مقالات ترجمه‌شده و مقالات تألیفی برخی از ابعاد کمتر کاویده‌شده در باب نگاشته‌های سید مرتضی را بررسی نماید. در بخش نخست چهار مقالۀ انگلیسی از محققان غربی ترجمه شده و در بخش دوم نه مقاله از نگارنده که پیش‌تر در مجلات و مجالات مختلف نشر یافته، با برخی اصلاحات و بازبینی‌ها بازچاپ شده است. فصل مشترک تمام این مقالات ناظربودن و پرداخت همۀ آنها به وجهی از وجوه گوناگون شریف مرتضی به‌ویژه میراث کلامی اوست.

میان آثار کلامی سید مرتضی، کتاب‌های «الملخص» و «الذخیره» جامع‌ترین نگاشته‌های او در این علم به شمار می‌آید. در نخستین نوشتار ترجمه‌شده، ارتباط میان این دو اثر و نحوۀ گذار و انتقال تاریخی هر یک از آنها به بحث گذاشته شده است. نسخه‌ای ناقص از «الذخیره» نیز در کتابخانۀ ملی روسیه نگهداری می‌شود که در این مقاله این نسخه به‌تفصیل معرفی شده و نتایج حاصل از آن برای آگاهی از گذار تاریخی این اثر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

قطعه‌ای نویافته از کتاب «الملخص» شریف مرتضی که به خط عبری نگاشته شده، این فرضیه را که آثار این عالم امامی برجسته، نزد حلقۀ دانشمندان مرتبط با دارالعلم قرائیمی اورشلیم در قرن یازدهم میلادی / پنجم هجری از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده، بیشتر تقویت می‌کند. در دومین نوشتار بخش نخست این قطعه گزارش شده است.

سومین مقالۀ بخش نخست به بررسی رساله‌ای کلامی می‌پردازد که به غلط به شریف مرتضی نسبت داده شده است. این رساله پرسش از فاعلیت انسان را در نسبت با تقدیر الهی و جبر به بحث می‌گذارد و از دیدگاه‌های دفاع می‌کند که تا اندازۀ زیادی مشابه نظرگاه‌های شناخته‌شدۀ سید مرتضی است.

آخرین مقالۀ بخش نخست، دربارۀ نگاشته‌های کلامی شیخ طوسی و سنت تداول آنهاست که توسط حسن انصاری و زابینه اشمیتکه به نگارش درآمده است. شیخ طوسی برجسته‌ترین شاگرد شریف مرتضی است که فقط تعداد اندکی از آثار کلامی او باقی مانده است.

در بخش دوم نه مقاله آمده است که تألیف نگارنده می‌باشند.

اندیشه‌ها و نگاشته‌های کلامی سید مرتضی، از چند جهت حائز اهمیت و شایان توجه جدی است؛ نخست آنکه مکتب کلامی او، اولین مکتب کلامی بازماندۀ «مبسوط» و «نظام‌مند» در امامیه به شمار می‌آید که نظامی مفصل و منسجم از اعتقادات امامیه را ارائه کرده است. همچنین این مکتب نمودار عقل‌گرایانه‌ترین مکتب کلامی پدیدآمده در کلام امامیه است که احیای آن در عصر کنونی، برای تعدیل خردگریزی حاکم بر جریان پرطرفدار حشوی‌گرا بسیار ثمربخش و لازم به نظر می‌رسد. در نخستین مقالۀ بخش دوم دربارۀ ضرورت توجه به میراث کلامی شریف مرتضی سخن گفته شده است.

دو نوشتار بعدی این بخش انتقادهایی دربارۀ تصحیح کتاب «الذخیرة» و «الملخص فی اصول الدین» شریف مرتضی است. این گفتار نمودار این مطلب است که اگر مصحح در هنگام تصحیح، اندک توجهی نیز به متون هم‌خانواده با این اثر، یعنی سایر آثار کلامی نوشته‌شده در همان سبک و سیاق می‌نمود، آن‌گاه می‌توانست ویراستی به مراتب بهتر و شایسته‌تر از این کتاب ارائه کند.

میان آثار کلامی بازمانده از شریف مرتضی، مجموعه رسائل وی گنجینه‌ای ارزشمند از معارف امامیه و برخوردار از اهمیت بسیاری است. بخشی از این رسائل، مکتوبات و رساله‌های به‌نسبت مختصری است که شریف مرتضی مستقل در موضوعات و مسائل مختلف به نگارش درآورده و پاره‌ای دیگر عبارت است از پرسش‌‌ها و استفتاهایی که اشخاص مختلف از نواحی گوناگون در زمینه‌های متنوع از او پرسیده و به محضر وی فرستاده‌اند به همراه پاسخ‌های وی به آنها. این رسائل در سالیان اخیر با تصحیح‌هایی منتشر شده‌اند که بر سر انتشار این رسائل، مصائبی رفته است که می‌سزد در باب آن ذکر مفصلی کرد. نوشتار چهارم بخش دوم دربارۀ مصائب و مصاعب رسائل شریف مرتضی سخن گفته است.

«مسائل المرتضی» مجموعه‌ای است از رسائل و مسائل پراکندۀ شریف مرتضی در زمینه‌های فقه، اصول، کلام و ادبیات که بر دست وفقان خضیر محسن الکعبی تصحیح شده و در سال 1442 در بیروت چاپ شده است. در پنجمین نوشتار بخش دوم، پس از اشاره‌ای به پاره‌ای ویژگی‌های نسخۀ اساس این تصحیح، نادرستی‌های چندگونه و کاستی‌های چندگانۀ ویراست کعبی از آن نشان داده شده است.

ستایش‌های برخی از متکلمان نامدار اشعری و معتزلی از شریف مرتضی آیت باهر و بارز دیگری است بر مرتبت والای علمی شناخته‌شدۀ او نزد دانشمندان غیرامامی. از جمله ستایشی که فخرالدین رازی متکلم برجستۀ اشعری از شریف مرتضی نموده و در برخی از آثار خود ابراز داشته، به‌غایت خواندنی است و به‌یادماندنی که در نوشتار بعدی بدان پرداخته شده است.

کتاب «عقیدۀ شیعی و کلام معتزلی: شریف مرتضی و گفتمان امامی» نوشتۀ حسین علی عبدالساتر نخستین تک‌نگاشت دانشورانه و نسبتاً مبسوط دربارۀ اندیشه‌های و نگاشته‌های کلامی سیدمرتضی به شمار می‌رود. معرفی این کتاب در هفتمین نوشتار بخش دوم کتاب صورت گرفته است.

نوشتار هشتم بخش دوم کتاب مروری است بر نخستین جستار مستقل و تا حدودی مبسوط در زبان فارسی دربارۀ اندیشه‌های کلامی شریف مرتضی که به قلم علیرضا اسعدی نگاشته شده و زیر عنوان «سید مرتضی» از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نشر یافته است.

آخرین نوشتار این کتاب، معرفی و بررسی کتاب «الشریف المرتضی» نگاشتۀ رؤوف احمد الشّمری است که دربارۀ فکر کلامی شریف مرتضی نگاشته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* یادداشت دبیر علمی کنگرۀ بین‌المللی سید مرتضی علم الهدی

* پیش‌گفتار

* بخش نخست: مقالات ترجمه‌شده

1. اقبال یهودیان به کلام تشیع دوازده‌امامی: دست‌نوشتی از کتاب الذخیرۀ شریف مرتضی/ نوشتۀ زابینه اشمیتکه

2. گزارشی کوتاه: قطعه‌ای نویافته از کتاب «الملخص فی اصول الدین» شریف مرتضی به خط عبری/ نوشتۀ گرگور شوارب

3. بازشناسی هویت یک رسالۀ کلامی: أنقاذ البشر من الجبر و القدر/ نوشتۀ حسین علی عبدالساتر

4. شیخ طوسی: نگاشته‌های کلامی او سنت تداول آنها/ نوشتۀ حسن انصاری و زابینه اشمیتکه

* بخش دوم: مقالات تألیفی/ نوشتۀ حمید عطائی نظری

5. ضرورت اعتنا به میراث کلامی شریف مرتضی

6. لزوم توجه به نقش هم‌خانوادگی متون در تصحیح آثار کلامی (1)

7. لزوم توجه به نقش هم‌خانوادگی متون در تصحیح آثار کلامی (2)

8. مصائب و مصاعب رسائل سید مرتضی

9. «مسائل المرتضی» و مشکلات آن

10. ستایش فخر رازی از شریف مرتضی

11. تک‌نگاشتی گرانبها دربارۀ اندیشه‌های کلامی شریف مرتضی

12. نخستین گام در تدوین اندیشه‌نامۀ کلامی سید مرتضی

13. تتبعی نابسنده در باب اندیشۀ کلامی شریف مرتضی