معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در یکی از متون فارسی میانه به نام «خسرو و ریدک»، خسرو اول انوشیروان یکی از معروف‌ترین پادشاهان ایران باستان «پادشاه هفت اقلیم» نامیده می‌شود. قدمت این لقب حداقل به دوران هخامنشی بازمی‌گردد و احتمالاً قدمتی به درازای جهان‌بینی زرتشتی / اوستایی دارد. با نگاه‌کردن به قدیمی‌ترین سروده‌های ایرانی، گاتاهای زرتشت، اوستای متأخر و همچنین آثار مکتوب به زبان پهلوی درمی‌یابیم که ایرانیان باستان جهان را به هفت اقلیم تقسیم می‌کردند. در حقیقت در بعضی دوره‌ها آرزوی متحدکردن این هفت اقلیم زیر سلطنت یک پادشاه واحد نیز وجود داشته است. بنابراین لقب پادشاه هفت اقلیم که خسرو اول در قرن ششم میلادی برای خود به کار می‌برد، نشان‌دهندۀ جاه‌طلبانه‌ترین رؤیای جهانگشایی است که در سنت نوشتاری دنیای ایران باستان می‌توان یافت. بنابراین در این کتاب نویسنده قصد دارند گزارشی دربارۀ سلسله‌ها و حاکمانی که در سعی در گذر از محیط اطراف خود و نقش‌آفرینی در سیاست‌های کلان دنیای ایرانی داشته‌اند، به خوانندگان عرضه کنند.

هرچند روایات باستان‌شناختی دربارۀ قدرت‌های محلی بسیار جذاب‌اند، هدف این کتاب تمرکز بر موجودیت‌های سیاسی‌ای است که سعی در کنترل مناطقی فراتر از اقلیم محلی خود داشته‌اند. در نتیجه روایت این کتاب با تمدن عیلام آغاز می‌شود، تمدن و پادشاهی بانفوذی که سال‌ها قبل از به قدرت رسیدن هخامنشیان به وجود آمده بود. تمدن عیلام هم‌زمان با بین‌النهرین سیستم نوشتاری، فرهنگ و سیاست بسیار پیچیده‌ای داشته است و همچنین شهرهایی داشته مثل شوش و اَنشان.

تمدن ایرانی بسیار وام‌دار تمدن، جهان‌بینی و مفهوم پادشاهی عیلام است. کامیار عبدی بخش مربوط به عیلام را نوشته است؛ او در محوطه‌های عیلامی حفاری کرده و مطالعۀ زیادی دربارۀ تاریخ عیلام داشته است. او در گزارشی مفصل دوران عیلام قدیم، میانه و نو و همچنین تقسیمات پیچیدۀ سلسله‌ای عیلامی از دشت شوش تا کوهستان‌های انشان و شیماشکی را که در مدارک تاریخی ذکر شده‌اند، با دقت توضیح می‌دهد. کتیبه‌ها و مدارک برجای‌مانده از فرمانروایات عیلامی به‌خوبی دیدگاه‌ها و اندیشه‌های آنان دربارۀ پادشاهی، مقام سلطنت و کشورداری را نشان می‌دهد.

هیلاری گاپنیک که در محوطه‌های مادی حفاری کرده و با مناطقی مثل گودین‌تپه آشناست، در نوشتار دوم پژوهشی عالی دربارۀ موقعیت مادها در تاریخ ایران و خاورنزدیک منتشر کرده است. او در بخش مربوط به مادها به این واقعیت اشاره می‌کند که ما از مادها دربارۀ خودشان نمی‌شنویم؛ چراکه فقط دیگران و دشمنان‌شان دربارۀ ایشان نوشته‌اند. گاپنیک مدارک مختلف و در بعضی موارد متناقض با یکدیگر را مطالعه کرده و گزارش منحصربه‌فردی دربارۀ تاریخ ماد ارائه داده است.

در نوشتار سوم گزارش مفصلی از امپراتوری ایران از زمان کورش تا داریوش سوم ارائه شده است. در اینجا کورش کبیر، داریوش اول و دیگر اعضای خاندان سلطنتی هرکدام جدا معرفی می‌شوند؛ اما فراتر از پادشاهان، به ایدۀ پادشاهی، حکومت و روش‌هایی که امپراتوری را منسجم و یک‌پارچه نگه می داشت، پرداخته شده است.

عمر کولورو در نوشتار چهارم بحثی بسیار ضروری دربارۀ جایگاه سلوکیان در تاریخ ایران ارائه می‌دهد. در این مقاله تاریخ سیاسی سلوکیان با جزئیات ارائه شده و نشان داده می‌شود که سلوکیان با جمعیت ایرانی بخش‌هایی از این منطقه در صلح به سر می‌بردند، در حالی که با بعضی دیگر از پادشاهی‌ها، از جمله الیمایی‌ها در جنوب غربی ایران روابط تنش‌آمیز داشته‌اند. بعد از این ارتباط بین سلوکی‌ها و فرترکه‌های پارس نیز شروع می‌شود.

نوشتار پنجم اختصاص به تاریخ اشکانیان دارد؛ قومی که در قرون سوم ق.م از آسیای مرکزی به منطقۀ دریای خزر کوچ کرده بودند. با گذشت زمان اشکانیان، سلوکیان را از منطقه بیرون راندند و سرانجام با رومی‌ها در غرب درگیر شدند. نویسنده دربارۀ ساختار امپراتوری اشکانی و توان شاه بزرگ در کسب وفاداری شاهان محلی و اعضای قبیلۀ پرنی سخن می‌گوید. قدرت و ساختار امپراتوری اشکانی موضوعی است که مفصل و دقیق به آن پرداخته شده است. در این مقاله به تاریخ اقتصادی، سیاسی و اجتماعی اشکانیان بر اساس منابع کلاسیک و همچنین اسناد به‌دست‌آمده از «نسا» پرداخته شده است.

نویسندگان در نوشتار ششم کتاب، گزارش مختصری از تاریخ سیاسی و مطالعات مربوط به ساسانیان ارائه می‌دهند. هرچند مطالعۀ تاریخ امپراتوری روم برای شناخت بیشتر تاریخ سیاسی ساسانیان حائز اهمیت است، نویسندگان در این جستار به شرق و مرکز این امپراتوری نیز توجه کرده‌اند و دیدگاه متوازنی از جهان‌بینی این امپراتوری ارائه می‌دهند. ایشان همچنین دربارۀ زیرساخت ایدئولوژیک امپراتوری ساسانی که منجر به بقای این امپراتوری به مدت چهار قرن می‌شود، صحبت می‌کنند. در این مقاله به اقتصاد، دین، زبان و ادبیات ساسانیان با هدف ارائۀ تصویری کلی از این امپراتوری دوران باستان متأخر پرداخته شده است.

در آخرین نوشتار کتاب، دربارۀ امپراتوری کوشان یا همان «هون‌های ایرانی» و امپراتوری‌های ترک‌های غربی صحبت می‌کند. نویسنده استدلال می‌کند که گفتگو دربارۀ کوشانیان و جانشینان‌شان پیش‌نیاز درک تاریخ ایران باستان است. کوشانیان در چارچوب سیاست و ایدئولوژی ساسانیان و اشکانیان اهمیت پیدا می‌کنند؛ چراکه سرنوشت و سنت‌های هر دو گروه با سرنوشت و سنت‌های کوشانیان و دیگر قدرت‌های سیاسی شرق ایران گره خورده است. خداداد رضاخانی با کاوش در فرهنگ مادی و منابع نوشتاری، ارتباط بین قدرت‌های مختلف شرق و غرب ایران و اثرش بر دنیای باستان متأخر و قرون میانه را به ما نشان می‌دهد.

مقالات این کتاب که دورۀ زمانی طولانی‌ای از عیلام اولیه تا باستان متأخر را در بر می‌گیرد، تصویری از تاریخ ایران باستان ارائه می‌دهد که فراتر از مرزهایی است که دیگر پژوهش‌های تاریخی تصویر و ترسیم کرده‌اند. این کتاب سعی دارد با بحث و گفتگو دربارۀ تاریخ تمدن عیلامی، سلوکی، کوشانی و دیگر حکومت‌هایی که در تاریخ ایران حاشیه‌ای شمرده می‌شده‌اند شیوه‌ای نو برای نگاه به تاریخ ایران فراهم آورد.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

1. پادشاهی عیلام/ کامیار عبدی

2. اتحادیۀ ماد/ هیلاری گاپنیک

3. شاهنشاهی هخامنشی/ لوید لوئلین ـ جونز

4. ایران دورۀ سلوکی/ عمر کولورو

5. شاهنشاهی اشکانی/ لئوناردو گرگوراتی

6. شاهنشاهی ساسانی/ خداداد رضاخانی و تورج دریایی

7. از پادشاهی کوشان تا ترک‌های غربی/ خداداد رضاخانی

نمایه