معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

محققان غربی و مسلمان تاکنون مقالات زیادی دربارۀ کرّامیه منتشر کرده‌اند. با این حال هنوز بسیاری از مسائل مربوط به تاریخ و عقاید آنان در پردۀ ابهام است. این امر در دهۀ نخست به دلیل ازمیان‌رفتن آثار دست‌اول آنان و از جمله کتاب‌های محمد بن کرّآم، بنیان‌گذار این مکتب و فرقۀ مذهبی است. از دیگرسو، بسیاری از کتاب‌های موجود آنان نیز در دوره‌هایی از تحول فکری این فرقه و اصلاحات آنان در قرن‌های متأخرتر نوشته شده و از این‌رو به‌درستی نمی‌توانند ریشه‌های اندیشۀ آنان را نشان دهد. حتی به دلایل مختلف و از جمله به دلیل وضعیت اجتماعی و سیاسی در قرن‌های واپسین حیات آنان، بسیاری از کتاب‌های آنان در بافتی عمومی‌تر نوشته شده و شناخت هویت کرّامی این آثار چندان ساده نیست. با این حال می‌توان مطمئن بود هنوز بسیاری از کتاب‌های عربی و فارسی از آنان موجود است و تاکنون شناسایی نشده است. با تأمل در برخی متون فارسی نویسندگان خراسانی می‌توان قراینی بر کرّامی‌بودن آنان به دست آورد؛ در کتاب‌های امالی، مجالس، فصول، قصص انبیاء و تفاسیر و ترجمه‌های قرآن.

آنچه در این کتاب آمده جستارهایی است که در طی سالیان دربارۀ جوانب مختلف ادبیات دینی کرّامیه به مناسبت‌های مختلف نگاشته شده است.

یکی از مهم‌ترین منابع دربارۀ کرّامیه را گفته‌های مؤلف معتزلی و زیدی قرن پنجم هجری خراسان، یعنی حاکم جشمی شکل می‌دهد. وی در چند کتاب و از جمله کتاب‌های «شرح عیون المسائل»، «رسالة ابلیس» و «جلاء الابصار» دربارۀ کرّامیه قلم زده است. در نخستین جستار کتاب، چند مأخذ دربارۀ کرّامیه معرفی شده تا مورد بهره‌برداری پژوهشگران این بخش از تاریخ فرق و مذاهب اسلامی قرار گیرد.

در دومین نوشتار نویسنده با توجه به کتاب «قوارع» نکاتی دربارۀ تحقیقات کرّامی‌شناسی بیان کرده است.

ابومحمد احمد بن محمد بن علی عاصمی از کرّامیان خراسانی سدۀ پنجم هجری است که قفطی شرحی از احوال او را در «انباه الرواة» آورده و گفته وی اهل خراسان و ادیب و فاضل و در نحو و صرف شاخص بود و مصنفاتی نیکو داشت. در سومین نوشتار این کتاب، دو اثر از عاصمی با عنوان «زین الفتی» و «حدائق الحقائق» معرفی شده است.

ابن فورک اشعری (406 ق) کتاب با عنوان «شرح العالم والمتعلم» نگاشته که در قاهره منتشر شده است. در نوشتار چهارم این کتاب، کرّامیه در کتاب ابن فورک بررسی شده است.

هرگونه تحقیق در مکاتب کلامی و مذهبی ایران در دورۀ اسلامی، منوط به بررسی متون اسلامی به معنای عام است. برای نمونه باید به فرقۀ کمتر شناخته‌شدۀ کرّامیه توجه کرد که خاستگاهی کاملاً ایرانی داشت؛ ولی‌ به‌تدریج آثار ایشان فراتر از حوزۀ ایران مطرح شد. در نوشتار پنجم کتاب، به ارائۀ یک نمونه که معرفی یک اثر کرّامی را دربر خواهد داشت، پرداخته شده است. در این مقال محمد بن مؤمن شیرازی و تفسیر او، مذهب و تفسیرش معرفی شده است.

جستار ششم کتاب اختصاص به بررسی احوال ابن فندق بیهقی و ارتباط او با کرّامیان خراسان است. او بخشی از تحصیلات خود را در کلام نزد استادی کرّامی‌مذهب فراگرفته بوده است. در جستار هفتم نیز تلخیص تفسیری از قطب راوندی معرفی شده که به نظر نویسنده اصل تفسیر از کرّامیان بوده است.

در جستار هشتم کتاب دو گزارش نقل شده که هم اشارات تاریخی مهمی دربارۀ ابن کرّام و کرّامیه طرح می‌کند و هم منظر مخالفان آنان را از میان سنیان حنبلی‌مذهب یا وابسته به تفکر اصحاب حدیث نشان می‌دهد؛ آن هم در زمان قدرت کرّامیان در خراسان.

در نهمین جستار این کتاب، دستینه‌ای معرفی شده با عنوان «ریحان الحقائق و بستان الدقائق» از نویسنده‌ای به نام ابوبکر محمد بن موسی بن الفرج الدربندی، از دانشیان اهل تصوف در اواخر سدۀ پنجم و اوایل سدۀ ششم. در این کتاب نویسنده همه‌جا تحت تأثیر «رسالۀ قشیری» است.

جستار دهم کتاب اختصاص به معرفی کتاب «الایضاح» اثر احمد بن ابی‌عمر اندرابی دارد که اثری دربارۀ علوم و قرائات قرآنی و در سنت کرّامیه است و اندرابی خود نیز بر این مذهب بوده است. در این نوشتار نشان داده شده طبرسی در «مجمع البیان» به این کتاب ارجاع داده است.

در کتاب «بشارة المصطفی» تألیف عمادالدین طبری، محدق و فقیه سدۀ ششم قمری، مجموعه‌ای از احادیث با سندی یگانه از شخصی به نام محمد بن القاسم الفارسی نقل شده که مجموعۀ آنها در فضایل حضرت امیر و اهل بیت (ع) است. در پیوست نخست کتاب، دربارۀ سرگذشت محمد بن القاسم الفارسی شاگرد ناشناختۀ شیخ صدوق و متن دفتر حدیثی او سخن گفته شده است.

پیوست دوم کتاب دربارۀ «المبانی لنظم المعانی» ابن بسطام الطحیری کرامی‌مذهب و نکته‌ای دربارۀ ارتباطات علمی اوست.

فهرست مطالب کتاب:

سخن نخست

به جای دیباچه

کرّامیه در مجالس بیهق و چندمنبع دیگر

ملاحظاتی چند دربارۀ میراث برجای‌ماندۀ کرّامیه

دو کتاب از یک مؤلف کرّامی

کرّامیه در کتابی جدید از ابن فورک اشعری

تحقیق دربارۀ تفسیری روایی از مؤلفی کرّامی

ابن فندق بیهقی و تلخیص تفسیری کرّامی

دو گزارش تازه دربارۀ محمد بن کرّام و کرّامیه

دستینه‌ای ناشناخته از سنت تصوف خراسان از اوایل سدۀ ششم قمری

کتاب الایضاح اندرابی کرّامی‌مذهب از مجمع البیان تا معارف القرآن

پیوست 1

پیوست 2

نمایه