معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سلسلۀ قاجار نزدیک به 140 سال بر ایران حکومت کرد و برخلاف شیوۀ حکومت‌داری و شرایط سیاسی و اقتصادی کشور، تحولات هنر و معماری این دوران از منظر تاریخ‌نگاری هنر، وضعیتی پویا و رو به رشد داشت. در این دوران سبک تازه‌ای از نقاشی فیگوراتیو با زیبایی‌شناسی خاصی در دربار تهران پرورش یافت که در بررسی این مسئله «روایت» و «کارکرد» تصویر در تعامل با ساختار نقاشی ایرانی اهمیت ویژه‌ای یافت. از سوی دیگر و به دلیل روابط نسبتاً گستردۀ قاجارها با کشورهای غربی از دورۀ فتحعلیشاه و بعد از به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه، سبکی اختصاصی در کار کاشی‌کاران تهران پدیدار شد که در آن موضوع پیکرنگاری و استفاده از نقوش تزئینی فرنگی، به سمت نوعی طبیعت‌گرایی گرایش بیشتری یافت و کم‌کم از هنر تجریدی معمول فاصله گرفت.

با وجود آنکه سبک کاشی‌کاری ابنیۀ تهران در دوران فتحعلی شاه تحت تأثیر مستقیم مکتب کاشی‌کاری شیراز بود، سفالگران و کاشی‌سازان عهد ناصری (در سبک تهران) رونق تازه‌ای به این هنر دادند و حجم بالای تولید کارگاه‌ها در کنار نوآوری‌های تکنیکی در ساخت بدنه و تأثیر فناوری‌های نو (چاپ و عکاسی) و شیوۀ نقاشی زیرلعابی، مسبب زایش سبکی اختصاصی برای کاشی و کاشی‌نگاران تهران شد.

پس از توسعۀ تهران در سال 1284 قمری و با افزایش مهاجرت استادکاران شیرازی و اصفهانی به دارالخلافۀ تهران، برخی نقش‌مایه‌ها و شیوه‌های تولید و رنگ‌آمیزی کاشی‌های پایتخت متحول شد و ساخت‌وسازهای درون ارگ سلطنتی و کاخ‌های جدیدی که به دستور ناصرالدین شاه در خارج از تهران ساخته شد، فرصتی را فراهم آورد تا کاشی‌سازان نمونه‌های ممتازی از انواع کاشی‌های هفت‌رنگی و زیرلعابی را برای تزئین این بناهای سلطنتی همچون کاخ سلطنت‌آباد تهیه و تولید کنند. در ادامه و به واسطۀ افزایش سفارش‌های خارجی‌های مقیم تهران (همچون مرداک اسمیت و مسیو لومر) و حمایت آنان از تولید کاشی‌های تصویری (عکسی) و گاه بازتولید آثار سبک قدیم، سطح کیفی کاشی‌های تهران بالاتر رفت و در مواردی تکنیک‌های فراموش‌شده‌ای همچون زرین‌فام، به دست کاشی‌سازانی همچون استاد علی‌محمد اصفهانی دوباره احیا شد.

این کتاب پژوهشی است تاریخی ـ توصیفی برای شناسایی و معرفی سبک کاشی‌ها و کاشی‌کاران تهران در عصر قاجاریه که با روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی سامان یافته است. در اینجا موضوع کاشی به عنوان یک عنصر تزئینی در معماری ایرانی با توجه به کارکردهای تصویری و سبک نقاشی آن طبقه‌بندی شده است.

با وجود آنکه کاشی در فضاهای سلطنتی حضور داشته، ولی هم‌زمان گفتمان هنر عامیانه در ساختار تصویری کاشی‌کاری قاجار غالب‌تر است و در بیشتر موارد سازندگان، طراحان، سفارش‌دهندگان، سوژه‌ها و خریداران این نوع آثار وجه درباری نداشته‌اند. بنابراین تحلیل گفتمانی کاشی‌های قاجاری تهران در مقایسه و نسبت با دیگر هنرهای صناعی می‌تواند در آشکارکردن تأثیر و برهم‌کنش شرایط اجتماعی و فرهنگی ایران به‌مثابۀ یک محصول زیبایی‌شناختی برآمده از بطن جامعۀ ایرانی و سنت‌های تصویری عامیانه مفید و آگاهی‌بخش باشد.

در این کتاب به موضوع نشانه‌شناسی و روابط بینامتنی در کاشی‌های دورۀ قاجار و دلالت و معنا در نظام‌های نشانه‌ای پرداخته نشده، بلکه در بخش تصاویر کارت‌پستالی، مناظر اروپایی و روایات مسیحی، به دلیل الگوبرداری‌های مستقیم کاشی‌نگاران از تصاویر، چاپ‌نقش‌ها و باسمه‌های فرنگی، مفهوم «فرنگی‌کاری» یا به اصطلاح «فرنگی‌سازی» در کاشی‌های دورۀ قاجار با نمونه‌های اصلی مقایسه شده است. همچنین دربارۀ گرته‌برداری‌های کاشی‌نگاران از رسانۀ عکاسی نیز اصل‌ عکس‌ها در برابر کاشی‌ها آورده شده تا خوانندگان بی‌واسطه تأثیر این دو رسانۀ هنری را بر یکدیگر مقایسه و بررسی کنند.

نمونه‌های ارائه‌شده در این کتاب از مجموعۀ بزرگ کاشی‌های موجود در بناهای قاجاری تهران، کلکسیون موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی و آثار فروخته‌شده در حراجی‌های بین‌المللی گزینش شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

منابع مطالعات کاشی‌های سبک تهران

تاریخچۀ کاشی در ایران

تاریخچۀ کاشی در تهران

قالب و قالب‌بندی در کاشی‌های سبک تهران

رسالاتی در ساخت کاشی هفت‌رنگ

امضا و رقم‌های کاشی‌کاران تهران

کتاب‌نامه

نقوشی گیاهی و حیوانی

نقش شیر و خورشید

مجالس بزم و ضیافت

گلگشت و دیدار دلدادگان

شکارگاه، سوارکاری و چوگان‌بازی

پادشاهان، شاهزادگان و صف سلام

رجال، نظامیان و خارجی‌ها

اصناف و مشاغل

مضامین عاشقانه و عارفانه

مضامین حماسی و باستانی

مضامین مسیحی

زنان و فرشتگان

عجایب‌نگاری

بناها و منظره‌پردازی

سقاخانه‌های تهران

دروازه‌ها و سردرها

کتیبه‌های خوشنویسی