معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اکنون نزدیک به دو سده و نیم از پایتختی تهران، این بزرگ‌ترین شهر ایران می‌گذرد؛ اما ریشه و پیشینۀ این شهر زشت و زیبا، شهر دود و برج، شهری با آن باران‌های بهاری و پاییزی که دودها را می‌شوید و هوا را دل‌انگیز می‌کند، بسیار بیش است و به هزاره‌های پیش از مسیح می‌رسد.

سفالینه‌هایی به‌گونۀ تصادفی از «درروس»، «پاسداران» (بوستان پنجم) و دیگر جاها به‌دست آمده، یا کاوش‌های باستان‌شناختی در «قیطریه»، «خجیر» (نزدیک تهرانپارس) و شهرک‌های نزدیک تهران با یافته‌هایی که گاه‌نگاری آنها به اواخر هزارۀ دویم و نخستین سده‌های هزارۀ نخست پیش از مسیح می‌رسد، همه و همه دال بر پایداری و ماندگاری دیرپای تهران است.

هرچند پس از یورش مغولان در ری و رفتن آنها به دیگر شهرها، از ری این عروس زیبای اسلام، جز یک شهر نیمه ویران، سوخته و آتش گرفته که از هر گوشه‌اش دود نابودی برمی‌خاست، با مردمانی داغ‌دار چیزی بیش نماند، اما همین شهر از دست رفته و در آستانۀ نابودی کامل، از میان خاکستر و ویرانی دیگربار قد برافراشت و این امکان و اجازه را نداد که شهری دیگر جانشینش شود.

آبادانی تهران را باید مدیون امام‌زاده حمزه باشیم، چه شاه تهماسب صفوی که به زیارت او از قزوین به ری می‌رفت، روستای زیرزمینی و بیغوله‌نشین تهران را خوش آمد و دستور داد بارویی گرداگردش بکشند. اما پایتختی تهران را آقامحمدخان قاجار به تهرانیان پیش‌کش کرده است. او برای دور نماندن از ایل و طایفه خود و سربرنداشتن احتمالی دشمنانش تهران را به پایتختی برگزید و از این زمان است که ری روز به روز راه نشیب را می‌پیماید و تهران گسترش یافته روز به روز در راه فراز است.

این کتاب در راستای پیشینه‌شناسی تهران، بر این کوشیده که گام به گام از روستای کوچک زیرزمینی تهران و تهرانی‌های بیغوله‌نشین گذشته و به تهران ناصری و دارالخلافۀ آن رسیده و از این نیز گذشته تا به بزرگ‌شهر امروز دست یافته و سخن براند.

کهن‌ترین دست‌نبشته که از تهران نام می‌برد، نبشتار «تئودوسیوس» یونانی است. در این نبشته که از اواخر سدۀ دویم پیش از مسیح است، آورده که تهران یکی از روستاها و توابع ری بزرگ است. در بخش نخست کتاب، پیشینۀ تهران از هزاره‌های دور بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی بررسی شده است. در بخش‌های دوم و سوم کتاب تاریخ تهران در نخستین سده‌های ایران اسلامی و سده‌های میانی اسلام بررسی شده است.

بر اساس نبشتارهایی که در دست است، بی‌گمان آبادی روستای کوچک تهران با مردمانی کشاورز، در آغاز سلطنت شاهان صفوی بوده است. نخستین گام در گستردگی و بزرگی روستای تهران را شاه تهماسب صفوی در سال 961 قمری برداشت و دستور داد برج و بارویی برای این روستا ساخته شود. در بخش چهارم تهران دورۀ صفوی بررسی شده است.

پس از آنکه شاه سلطان حسین آخرین شاه صفوی تاج بر سر اشرف افغان نهاد و کلید دروازۀ اصفهان را به او سپرد، بسیاری از شهرهای بزرگ ایران ویران و مردم آن کشته یا آواره شدند. تهران با اینکه هنوز چون شهر پا نگرفته و روستایی بزرگ می‌نمود، از این آسیب دور نماند. اشرف افغان باغ‌ها، تاکستان‌ها و تمام کشتزارها را نابود و ویران کرد. در بخش پنجم کتاب به تاریخ تهران از یورش افغان‌ها تا اوایل دورۀ قاجار پرداخته شده است.

آقامحمدخان قاجار که شانزده سال گرفتار بند کریم‌خان بود، هنگامی که از بیماری کریم‌خان آگاهی پیدا کرد، شبانه با چهارده تن از بستگان خود از شیراز گریخت و به اصفهان آمد. چون در دروازۀ اصفهان از مرگ خان زند آگاه شد، دوروزه خود را به تهران که نزدیک به ایل قاجاریه بود رساند. از این تاریخ تا سال 1200 هجری قمری، آقامحمدخان گرفتار جنگ‌های داخلی و کشمکش با مدعیان خاندان زند برای دستیابی به پادشاهی ایران بود. تا سرانجام پس از به‌جای نشاندن مدعیان، در روز یکشنبه 11 جمادی‌الثانی 1200 قمری در تهران به تخت نشسته، به نامش سکه زدند و خطبه خواندند و از آن پس «.... این شهر را دارالخلافه خواندند و پایتخت سلسلۀ ابد پیوند قاجاریه گردید». تهران در آن زمان بیش از بیست هزار نفر جمعیت نداشت و برج و باروی آن همان برج‌وباروی پیشین شاه تهماسبی بود. بخش ششم (مفصل‌ترین بخش کتاب) کتاب اختصاص به بررسی تهران در دورۀ قاجاریه دارد. در بخش هفتم نیز تهران از دورۀ پهلوی تا امروز بر اساس اسناد تاریخی بررسی شده است.

از آن هنگام که تهران روستایی بیش نبود و شاه تهماسب به دور آن بارویی کشید، تا نخستین دهۀ سلطنت پهلوی نخست، هم‌چنان این برج‌وبارو با دروازه‌هایی چند بر جای بودند. کاربرد دروازه در شهرهای بزرگ و به‌ویژه پایتخت، جز جلوگیری از هجوم دشمن، کنترل رفت‌وآمد مردم، ورود و خروج مایحتاج مردم و نیز اعلام زمان بوده است. دروازه‌های تهران با الهام از رازی‌گری دورۀ صفویه با زیربنایی نزدیک 100 تا 120 ذرع مربع، درازای 15 ذرع و پهنای 8 ذرع ساخته شده بودند. در بخش هشتم کتاب دروازه‌های تهران بر اساس اسناد تاریخی بررسی شده‌اند.

جز میدان ارگ که درون باروی ارگ و سبزه‌میدان، باقی میدان‌های تهران آن زمان در نزدیکی دروازۀ شاه عبدالعظیم و دوروبر امام‌زاده سیداسماعیل بودند. از آنجا که در این میادین بارها تخلیه می‌شدند، نام‌هایی ویژه چون میدان کاه‌فروشان، مال‌فروشان، کهنه‌چین‌ها و حصیرباف‌ها داشتند. در بخش نهم و پایانی کتاب به گونۀ چکیده به میدان‌های قدیمی تهران اشاره شده است.

فهرست مطالب کتاب:

بخش نخست: پیشینۀ تهران از هزاره‌های دور بر پایۀ کاوش‌های باستان‌شناسی

بخش دویم: نخستین سده‌های ایران اسلامی

بخش سیوم: سده‌های میانی ایران اسلامی

بخش چهارم: دورۀ صفوی

بخش پنجم: تهران در یورش افغان‌ها تا اوایل دورۀ قاجار

بخش ششم: پیشینۀ تهران در دورۀ قاجار

بخش هفتم: تهران از دورۀ پهلوی تا امروز

بخش هشتم: دروازه‌های تهران

بخش نهم: میدان‌های تهران

سرچشمۀ آگاهی‌ها

تصاویر آخر کتاب