معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق یا اخلاق جلالی» تألیف میان 871 تا 883 قمری، از مشهورترین کتاب‌های اخلاقی نوشته‌شده به زبان فارسی و از آثار علامه جلال‌الدین دوانی (830 ـ 908 ق) است. او که در دوان از توابع کازرون به دنیا آمد، پس از آموختن مقدمات علم نزد پدرش و تحصیل در شیراز در آنجا به تدریس مشغول شد. در دوره‌ای به صدارت یوسف به جهانشاه قراقویونلو به قضاوت پرداخت. در نهایت در پی بروز اغتشاشات، پس از مدتی توقف در جنوب فارس، از شیراز راهی کازرون بود که در نزدیکی پل آبگینه درگذشت. او را در زادگاهش دوان به خاک سپردند. از جلال‌الدین دوانی حدود هشتاد اثر اعم از رساله، تحشیه، نامه، شعر و جز آن برجای مانده است.

مؤلف «اعظم سواطع الآفاق» در مقدمۀ این کتاب توضیح می‌دهد هنگامی که «اخلاق جلالی» را در محضر سید ابوطیب‌خان می‌آموخته، به دستور محمد غوث‌خان بهادرجنگ متخلص به «اعظم» به تنقیح و تفتیح مغلقات و شرح و بسط مشکلات این کتاب پرداخته است. این جملات نشانگر درسی‌بودن «اخلاق جلالی» و اهمیت آن در شبه‌قاره است. این نکته را می‌توان از طریق اطلاعات دیگری نیز دریافت؛ افزون بر نسخه‌های متعددی که از آن موجود است، بارها به طبع رسیده و چند شرح یا فرهنگ از آن در دست است.

تنها اثر در دسترس محمد یوسفعلی هندی، همین کتاب است. تاریخ تألیف را میان سال‌های 1253 تا 1264 قمری دانسته‌اند. تألیف شرحی بر اثر حکمی ـ اخلاقی چون «اخلاق جلالی» که دربردارندۀ نکات دشوار علوم ریاضی، موسیقی، نجوم و .... است، اطلاعات گستردۀ شارح را نشان می‌دهد. محمد یوسفعلی در موارد مختلفی به تکمیل «اخلاق جلالی» می‌پردازد و به کتاب‌های دیگر استناد می‌کند. او با کتب مهمی چون «احیاء العلوم»، «اخلاق ناصری»، «اخلاق محسنی»، «نفایس الفنون» و «برهان قاطع» آشنایی داشته و از آنها در تألیف این شرح بهره برده است. همچنین وی از حساب هندی نام می‌برد و برخی از اصطلاحات آن را بیان می‌کند.

از وجوه اهمیت این کتاب می‌توان به نسخه‌بدل دقیق بودن آن برای متن «اخلاق جلالی» اشاره کرد. برخی ضبط‌های «اعظم سواطع الآفاق» اشتباهات موجود در متن «اخلاق جلالی» مصحح مسعودی آرانی را نشان می‌دهند. بی‌تردید توضیحات و افزوده‌های شارح در دریافتن و فهم بهتر متن «اخلاق جلالی» به خواننده یاری بسیار می‌رساند. معادل‌های برخی لغات متن و توضیح آنها که بخشی به شیوۀ فرهنگ‌نویسی قدیم گردآوری و بخشی دیگر با «و» یا «أی» در میان متن «اخلاق جلالی» افزوده شده‌اند، اهمیت دارد. مجموع آنها به صورت مستقل می‌تواند یک فرهنگ قابل توجه باشد. نکات بلاغی متن هم در نوع خود درخور توجه است. همچنین اصطلاحات دستوری مطرح‌شده در این شرح می‌تواند اهمیت توضیحات شارح را بهتر نشان دهد. این بررسی‌های دستوری بر اساس صرف و نحو عربی است.

نویسندۀ «اعظم سواطع الآفاق» در شرح خود به این موارد می‌پردازد: توضیح لغات و دشواری‌های متن، ترجمۀ آیات و احادیث و عبارات و اشعار عربی، تعیین نقش کلمات در جملاتی که عموماً مفصل و پیچیده هستند، اشاره به نکات بلاغی برخی جملات، افزودن فعل و شناسه و قید و عباراتی مثل «تعالی و تقدس» برای تکمیل جملات «اخلاق جلالی».

تاکنون دو نسخه از این کتاب شناسایی شده است: نسخۀ کتابخانۀ دولتی مخطوطات شرقی مدارس هند که در این تصحیح مورد استفاده نبوده است. نسخۀ شمارۀ 10644 که در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود و قدمت آن به قرن سیزدهم هجری قمری بازمی‌گردد که تصحیح بر اساس آن صورت گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ سیدعبدالله انوار

مقدمۀ مصحح

شرح اخلاق جلالی یا اعظم سواطع الآفاق فی شرح لوامع الاشراق

مقدمۀ شارح

مقدمۀ اخلاق جلالی

لامع اول: در تهذیب اخلاق

لامع دوم: در تدبیر منزل

لامع سیوم: در تدبیر مدن و رسوم پادشاهی

منابع مقدمه و توضیحات

نمایه‌ها