معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«نقد عقل عملی» در دسامبر 1787 به دست ناشری به نام یوهان فریدریش هارتکنوخ در ریگا منتشر شد؛ ولی در خود کتاب سال 1788 به عنوان سال انتشار ثبت شده است. این کتاب بعد از «بنیان‌گذاری برای مابعدالطبیعۀ اخلاق» (1785) دومین تک‌نگاری کانت دربارۀ فلسفۀ عملی است و او آن را تمهیدی بر انتشار «مابعدالطبیعۀ اخلاق» می‌دانست که در دهۀ 1760 از آن خبر داده بود؛ ولی نخست در سال 1797 به انتشار رسید. اگرچه کانت در همان «بنیان‌گذاری ...» میان «نقد عقل نظرورزانۀ محض» و «نقد عقل عملی محض» فرق می‌گذارد، در سال 1785 هنوز قصد ندارد به عقل عملی محض رساله‌ای را اختصاص دهد که باید پیش از آنکه مابعدالطبیعۀ اخلاق بتواند نوشته شود، از سطح بحث بخش سوم «بنیان‌گذاری» فراتر رود.

کانت بعد از آنکه آگاه شد خوانندگان و ناقدان «بنیان‌گذاری» مکرر از فهم آن درمی‌مانند و کتاب منجر به خرده‌گیری‌های متعددی می‌شود، تصمیم گرفت «نقد عقل عملی محض» را به‌مثابۀ واسطۀ میان «بنیان‌گذاری» و آنچه بعداً موسوم به مابعدالطبیعۀ اخلاق شد، به نگارش درآورد.

کانت صرف‌نظر از حسیات استعلایی، نقد عقل عملی» را طبق الگوی نقد نخست سازماندهی می‌کند: گذشته از پیش‌گفتاری که در آن عنوان کتاب توضیح داده می‌شود و ایرادهای متنوعی به فلسفۀ نقدی محل بحث قرار می‌گیرند و گذشته از درآمدی که به «ایدۀ نوعی نقد عقل عملی» می‌پردازد، کتاب شامل دو بخش است: آموزۀ عناصر عقل عملی محض (تحلیل و دیالکتیک) و آموزۀ روش عقل عملی محض.

کتاب نخست «آموزۀ عناصر»، یعنی «تحلیل» باید اثبات کند عقل محض به طور بی‌واسطه عملی است و بنابراین قوۀ میل ما را مستقل از مبانی تجربی‌ای که در قالب شماری تمایل و میل به ما داده می‌شوند، متعین می‌سازد. روند استدلال در مقایسه با نقد نخست «ترتیبی معکوس» دارد؛ یعنی از اصول بنیادی به مفاهیم و از مفاهیم به احساس منتقل می‌شود.

در بخش نخست کانت از طریق تمایز میان ایضاح و استنتاج (بند نخست) عالی‌ترین اصل بنیادی عقل عملی سازماندهی می‌کند. ساختمان ایضاح از روش هندسی‌ای پیروی می‌کند که غالباً در رساله‌های عصر جدید دربارۀ فلسفه و علم طبیعی به کار می‌رفتند. طبق این مکتب، در بخش نخست پس از توضیح نوبت به برهان می‌رسد که البته کانت آن را با اتخاذ اصطلاح‌شناسی حقوقی استنتاج می‌نامد.

بخش دوم «مفهوم یک برابرایستای عقل عملی محض» چیست و این مفهوم با مقولۀ علیت برآمده از آزادی چه پیوندی دارد؟ کانت به دوپهلویی اصطلاحات bonum و malum اشاره می‌کند؛ زیرا این اصطلاحات ممکن است از یک طرف بر خوشی و بدحالی ما دلالت کنند و از طرف دیگر همچنین بر امر اخلاقاً خیر و شر.

در بخش سوم کانت ذیل عنوان «در باب محرک‌های عقل عملی محض» به موضوعی می‌پردازد که ربط و نسبت‌اش فوراً معلوم نمی‌شود: اگر عقل محض پیشاپیش به منزلۀ قوه‌ای به طور ابژکتیو عملی اثبات شده و ابژه‌های اراده‌ورزی‌مان از طریق مفاهیم اخلاقی امر خیر و امر شر مشخص شده‌اند، پس وجه نیازمان به آموزۀ محرک‌ها چیست؟ این پرسش پاسخ خود را در پس‌زمینۀ تمایز کانتی میان طبیعت عقلانی و حسی انسان می‌یابد.

کانت برخلاف موضع خویش که در «بنیان‌گذاری» هنوز مدافع آن بود، تأکید می‌ورزد «عقل محض همواره دیالکتیک» خود را دارد»؛ زیرا «خواستار تمامیت مطلق شرط‌ها برای یک امر مشروط داده شده است و این تمامیت را مطلقاً فقط در اشیاء فی‌نفسه می‌توان یافت». با این حال عقل عملی محض امر نامشروط را به‌منزلۀ مبنای متعین‌سازی اراده جستجو نمی‌کند. در عوض دیالکتیک عقل عملی محض از جستجوی این عقل در پی «تمامیت نامشروط برابرایستای عقل عملی محض، تحت عنوان خیر اعلی» نتیجه می‌شود. بخش نخست کتاب دوم به این موضوع می‌پردازد.

در بخش دوم، فضیلت از نظر کانت بالاترین خیر و بالاترین شرط شایستگی برای خوشبخت‌بودن است؛ اما فضیلت تنها نمایانگر «کل خیر و خیر تام، به‌منزلۀ برابرایستای قوۀ میل موجودات متناهی متعقل» نیست. ما انسان‌ها از طریق فضیلت‌مان نه‌تنها می‌خواهیم شایستگی خود برای خوشبختی را اثبات کنیم، بلکه می‌خواهیم به واقع خوشبخت باشیم.

ایمانوئل کانت در همان «تحلیل» با پس‌کشیدن آموزۀ احساس احترام کوشیده تا نشان دهد عقل محض از جنبۀ سوبژکتیو نیز عملی است؛ اما نخست در آموزۀ روش است که شرط‌های امکانی‌ای را محل بحث قرار می‌دهد که باید احراز شوند تا عقل عملی محض به طور بالفعل نیز به دل‌های ما راه یابد. به این معنا، آموزۀ روش را در قسمت دوم بسط می‌دهد که از طریق آنها می‌توان «برای قوانین عقل عملی محض مدخلی به ذهن بشری، تأثیری بر ضابط‌های آن» فراهم ساخت.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

مقدمۀ ویراستار آلمانی

نقد عقل عملی

پیش‌گفتار

درآمد: در باب ایدۀ نوعی نقد عقل عملی

* قسمت نخست نقد عقل عملی: آموزۀ عناصر عقل عملی محض

کتاب نخست: تحلیل عقل عملی محض

بخش نخست: در باب اصول بنیادی عقل عملی محض

بخش دوم: در باب مفهوم برابرایستای عقل عملی محض

بخش سوم: در باب محرک‌های عقل عملی محض

کتاب دوم: دیالکتیک عقل عملی محض

بخش نخست: در باب دیالکتیک عقل عملی محض به طور کلی

بخش دوم: در باب دیالکتیک عقل عملی محض در تعیین مفهوم خیر اعلی

* قسمت دوم نقد عقل عملی: آموزۀ روش عقل عملی محض

خاتمه

یادداشت‌ها

واژه‌نامه

کتاب‌نامه

نمایه