معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مطالعۀ تاریخ کهن ایران، رمزگشایی از میراث تاریخی و چراغ راهنمایی براهی امروز و فرداست. بی‌گمان باید پذیرفت خوانش تاریخ باستان، دریچه‌ای است برای شناخت ایرانیان از هویت خود و ورود به رودخانۀ سرزمین کمتر شناخته‌شده و شنا در میر چندهزارساله‌اش که پیچ و تاب‌های فراوانی را سیر کرده تا به این مقطع تاریخی رسیده است.

ایران فلاتی است که از اواخر هزارۀ دوم پیش از میلاد، آغوش خود را به روی موج‌های وسیعی از مهاجران آریایی گشوده و آنها را در دامن پرمهر خود پرورش داده است؛ از این‌رو این سرزمین و بومیان با مهاجرت این موج از اقوام گله‌دار، بومیان و یک‌جانشینان دستخوش تغییرات وسیعی شد.

ایلامی‌ها که سده‌ها پیش از آمدن این اقوام در این نجد پهناور سکونت و حکمرانی می‌کردند، تمدنی بدیع در بخش غربی و جنوب غربی ایران را سامان داده بودند. با ورود آریایی‌ها و آمیزش با اقوام بومی، حوزۀ فرهنگی آنها به‌آرامی دگرگون شد. حکومت ایلامیان در اتحادی داوطلبانه از شصت شاهک‌نشین کوچک به مرکزیت شوش (سوزا) حکومت فدراتیوی را ایجاد کرد که هر شاهک‌نشین ضمن اتحاد، دارای استقلال و خودکفایی هم بود.

این شیوۀ حکمرانی در عصر خود از نوعی «شهر ـ دولت» حکایت داشت که نموۀ بارز یک حکومت دموکراتیک دانسته می‌شد. داده‌های باستان‌شناسی کنونی ما را با نکات جدیدی از تمدن ایلامی آشنا می‌کند که نشانگر وجود پیشرفت فرهنگی این حکومت 2200 ساله است؛ وجود سیستم مادرتباری در میان آنان، پرستش ایزدبانوها و نقش و اهمیت زنان در خاندان پادشاهی از نمونه‌های بارز آن دانسته می‌شود.

در بخش نخست کتاب به جغرافیای ایران باستان پرداخته شده است. همچنین در این بخش، فصلی به تبار ایرانیان اختصاص یافته است. تاریخ ایران تا پیش از مهاجرت ایرانیان به این فلات، در حدود سده‌های پایانی هزارۀ دوم تا سده‌های آغازین هزارۀ یکم پیش از میلاد، همان تاریخ ایلام است. ایلام تاریخ پررمزورازی است؛ از این‌رو می‌توان گفت شمار مدارک تاریخی دربارۀ ایلام نسبت به مدت زمان تاریخ فرمانروایی آنها بسیار ناچیز است. این اسناد به زبان آکدی و گاهی ایلامی نوشته شده و بیشتر از کاوش‌های باستان‌شناسی در پایتخت کهنسال ایلام، یعنی شوش به دست آمده‌اند. بخش دوم کتاب اختصاص به بررسی تاریخ ایلام دارد و مسائلی چون حکومت، خط، معماری، نقش زنان، کشاورزی و سقوط آن بررسی شده است.

تاریخ ماد به کفایت روشن نیست و از آنان تاکنون سنگ‌نبشته یا کتیبه‌ای یافت نشده است. تنها از داده‌ها و کتیبه‌های به‌دست‌آمده از سرزمین آشور و دیگر قدرت‌های محلی آشکار شده آنان از تیره‌های «ویس» پراکنده‌ای بوده‌اند که بدون وقفه، مورد تهاجم همسایگان نیرومند خود قرار می‌گرفته‌اند. دوران پرتلاطم مادها از قرن نهم تا هفتم پیش از میلاد، امکان اتحاد و یکپارچگی جغرافیایی این قوم پراکنده را نیافت. در بخش سوم کتاب تاریخ دوران مادها بررسی شده است.

در ایران کهن به خورشید «مهر» اطلاق می‌شد. به باور مردم ایران کهن، خورشید خدای بزرگی بوده است که از وجودش گرما و نور می‌تابید و منبع خیرات و برکات برای نوع بشر بوده است. بخش چهارم کتاب اختصاص به بررسی آیین مهرپرستی در ایران باستان دارد.

پارس‌ها از قرن نهم پیش از میلاد، به مناطق شمال غربی، جنوب و جنوب غربی و مرکزی ایران کوچ کرده‌اند. آنان از سه طایفۀ کوچندگان آریایی بودند که در نواحی شرقی دریاچه ارومیه می‌زیستند و بعد به مناطق مرکزی ایران و جنوبی فلات ایران مهاجرت کردند. این اقوام که به نام پارس و انشان خوانده می‌شدند، به نواحی رود کرخه و کارون و دشت خوزستان و ... و به‌تدریج به سمت جنوب فلات ایران کشیده شدند. در بخش پنجم اقوام پارس و هخامنشیان بررسی شده‌اند.

بررسی سیر پرفرازونشیب زرتشت از به‌وجودآمدن و آیین او و بالاخره مرگ او در بخش ششم آمده است. بخش هفتم کتاب نیز اختصاص به بررسی دوران اسکندر مقدونی دارد.

عدم وجود منابع کافی و بی‌طرف، سبب شده تا آغاز تأسیس سلسلۀ اشکانیان که حدود پانصدسال با بیش از چهل تن فرمانروا در پردۀ ابهام باشد. اما آنها یکی از اقوام آریایی ایرانی بودند و به زبان پهلوی پارتی تکلم می‌کردند و در اقدامی شجاعانه برای استقلال‌طلبی ایرایان در برابر حکومت بیگانگان، آنان را از سرزمین خو بیرون راندند و ادامۀ حیات ایران را میسر کردند. بخش هشتم کتاب دربارۀ دورۀ اشکانیان است.

در دورۀ اشکانیان آیینی در ایران رواج داشت که آیین او به فرازهایی از آموزه‌های زرتشت مزین شده است. مانی در سال 216 میلادی در خانواده‌ای از بزرگان پارتی در بابل نزدیکی تیسفون، پایتخت دولت اشکانی متولد شد. او اهل سیروسفر بود و به نقاط مختلفی سفر کرد تا آیین خود را به گوش مردمان مختلف برساند. در بخش نهم دربارۀ مانی و آیین او سخن گفته شده است.

ساسانیان نام سلسله‌ای است که نام خود را از ساسان، جد بزرگ اردشیر بابکان گرفته‌اند. آنان از خطۀ دیگر ایران برخاسته بودند و خود را از نوادگان هخامنشیان می‌دانستند و آرزوی عظمت دوبارۀ امپراتوری آنان را داشتند. آنها با حضور خود اشکانیان را به خواب عمیق تاریخی فرستادند تا برای همیشه در بستر ابدی خود آرام گیرند و خاطرۀ زیبای پهلوانان اساطیری این فلات را همواره زنده نگه دارند. دربارۀ چگونگی ظهور خاندان ساسانی هنوز نکات مبهمی وجود دارد و آگاهی‌ها دربارۀ گذشتۀ این خاندان تا پیش از بنیان‌گذاری آن به دست اردشیر بابکان آشفته و ناقص است. به‌هرحال بخش دهم کتاب دربارۀ تاریخ این سلسله است.

اختلافات و درگیری‌ها میان خاندان‌های بزرگ دربار ساسانی، آنان را بسیار تضعیف کرد. جنگ‌های داخلی، توطئه و دسیسه‌ها پایانی نداشت. در این اختلافات آتش انتقام و کینه‌ورزی گسترش داشت و این حسادت و کینه‌توزی‌ها و رقابت‌ها عواملی بودند که همۀ شاهزادگان و کودکان آنها در خط مرگ به سر برند. در بخش پایانی کتاب به مرگ خسروپرویز و تشدید بحران شاهنشاهی ساسانیان پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش اول: جغرافیای ایران باستان

بخش دوم: ایلام

بخش سوم: ماد

بخش چهارم: آیین مهرپرستی (میتراییسم)

بخش پنجم: اقوام پارس

بخش ششم: زرتشت

بخش هفتم: اسکندر مقدونی

بخش هشتم: اشکانیان

بخش نهم: مانی

بخش دهم: ساسانیان

بخش یازدهم: مرگ خسروپرویز و تشدید بحران

کتاب‌نامه

نمایه