معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بی‌شک این چهار «تأمل نابهنگام» که در فاصلۀ سال‌های 1873 تا 1876 منتشر شده‌اند، منفرداً و جمعاً در زمرۀ نادیده‌گرفته‌شده‌ترین آثار نیچه‌اند؛ چون به نظر می‌رسد از اصالت دراماتیک اثر پیش از خودشان (زایش تراژدی) و درخشش گزین‌گویانۀ اثر بعد از خودشان (انسانی، زیاده انسانی) بهره‌ای نبرده‌اند. موضوعات این نوشته‌ها در ظاهر چنان متفاوت‌اند که به نظر می‌رسد ورای عنوان کلی و قالب مشترک‌شان ـ یعنی رسالۀ جدلی سنتی منقسم بر چند بخش بی‌عنوان ـ وجه ارتباط چندانی با هم ندارند؛ ولی دقیق‌تر که نگریسته شود، وحدت مضمونی‌ای دارند که در آغاز پیوسته روشن نیست.

این کتاب دربرگیرندۀ اولین مباحث مهم حول موضوعات بنیادین «نیچه‌ای» است؛ موضوعاتی چون رابطۀ بین زندگی و هنر و فلسفه، سرشت و پرورش «خویشتن حقیقی»، آموزش و پرورش و بعد عطش‌آفرین حیاتی آن و تفاوت بین حکمت حقیقی و شناخت صرف. این چهار نوشتۀ کوتاه همواره برای مؤلف‌شان ارزش شخصی عمیق و خاصی داشتند و نیچه این متون را کلید فهم تکامل خودش به عنوان یک فیلسوف می‌دانست. به‌یقین این نوشته‌ها به اندازۀ بسیاری دیگر از آثار نیچه بی‌واسطه قابل فهم نیستند، عمدتاً به علت نوع ارتباط «تأملات نابهنگام» با رویدادها و مؤلفان و جنبش‌های فکری و فرهنگی خاص عصر خود نیچه.

نیچه بعد از بازگشت به بایرویت سرخورده شده بود و مسلماً بخشی از دلسردی و نومیدی واگنر به دلیل موانع پیش‌روی پروژۀ جشنوارۀ تئاتر به او نیز سرایت کرده بود، به بازل بازگشت و بی‌درنگ خود را درگیر یک پروژۀ کاملاً ادبی جدید کرد؛ پروژه‌ای که قطعاً حول دغدغه‌های مشترک خودش و واگنر می‌چرخید. «تأملات نابهنگام» با عنوان کنایه‌آمیزشان ثمرۀ این جهت‌گیری دوبارۀ تلاش‌های نیچه‌اند. اولین رسالۀ این مجموعه «داوید اشتراوس، معترف و مؤلف» در بهار و تابستان 1873 نوشته شد. اینکه اولین نوشتار این کتاب به اشتراوس اختصاص یافته، در واقع تصادفی بود و بازتاب مستقیم چند بحث و نامه‌ای بود که درست ماه‌های پیش از آن میان نیچه و واگنرها ردوبدل شده و واگنر در آنها عناد شخصی عمیق‌اش با اشتراوس سالخورده را بر نیچه آشکار کرده بود. موضوع این نوشتار، خشنودی کوته‌بینانه و کاذب بورژوازی «فرهیختۀ» آلمانی است در دوران پس از پیروزی پروس بر فرانسه در جنگ فرانسه ـ پروس و متعاقباً استقرار دومین رایش آلمان.

تاریخ یا می‌تواند به معنی خود گذشته باشد یا به معنی مطالعه یا شناخت گذشته و تأمل دوم یعنی «مزایا و مضار تاریخ برای زندگی» به هر دو معنی کلمۀ تاریخ می‌پردازد؛ هرچند مسلماً نیچه همیشه حواس‌اش نیست که این تمایز را برای خواننده روشن کند. با وجود اینکه توچه مفسران عموماً روی بحث نیچه دربارۀ رویکردهای مختلف به مطالعۀ گذشته متمرکز است، یک وجه شاید مهم‌تر تأمل دوم دقیقاً در شیوه‌ای است که مؤلف تلاش می‌کند تا در آن واحد هم بر تاریخیت ناگزیر هستی انسانی صحه بگذارد هم ظرفیت خلاق انسان‌ها برای غلبه بر خودشان و گذشته‌شان را تصدیق کند. بنابراین یکی از کارهایی که نیچه می‌کوشد در این متن کوتاه انجام دهد این است که شالوده‌ای به وجود آورد برای شرح تازه‌ای از رابطۀ ما با زمان به طور اعم و گذشته به طور اخص.

نیچه در سال 1874 شوپنهاور را سرمشق آموزگاری فلسفی قلمداد می‌کند؛ چراکه او از مفاهیم فلسفه و آموزش، برداشت‌های اساساً تازه‌ای دارد و در تأم سوم عرضه کرده است. همان‌گونه که در این تأمل توصیف شده، وظیفۀ فلاسفه این است که «وسیلل اندازه‌گیری میزان ارزش و اهمیت چیزها باشند» و «تصویری از کلیت زندگی» در اختیار هم‌عصران‌شان قرار دهند که تازه باشد و دقیقاً با استقرار این ارزش‌های تازه و با برپاکردن این «تصویر تازه از انسان» است که فیلسوف دیگران را «آموزش می‌دهد».

باوجود دشواری‌های «خواندن» تأمل چهارم، این متن سند ارزشمندی است برای هرکسی که به زندگی‌نامه و تکامل فکری نیچه علاقه دارد؛ ولی جذابیت آن صرفاً روان‌شناختی ـ زندگی‌نامه‌شناختی نیست؛ این متن نیز حاوی ایده‌های هیجان‌انگیز و اصیل خودش دربارۀ موضوعاتی چون رابطۀ بین هنر و علم، خاستگاه زبان و خاستگاه و وظیفۀ فرهنگ است.

فهرست مطالب کتاب:

قدردانی

مقدمه

وقایع‌نگار زندگی نیچه

یادداشتی دربارۀ متن

برای مطالعۀ بیشتر

داوید اشتراوس، معترف و مؤلف

در باب مزایا و مضار تاریخ برای زندگی

شوپنهاور همچون آموزگار

ریشارد واگنر در بایرویت

فهرست نام‌ها

نمایه