معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سرگرد سی. جِی. ادموندز (۱۹۷۹-۱۸۸۹) در دانشگاه کیمبریج عربی و ترکی و فارسی آموخت و وارد سرویس کنسولی بریتانیا شد. پس از خدمت در سمت‌های مهم در ایران و عراق در بین سال‌های ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۷، در «مرکز مطالعات ایرانی» دانشگاه لندن به تدریس زبان کردی پرداخت. در نشریات شرق‌شناسی مقالات متعدد به چاپ رساند و با همکاری توفیق وهبی فرهنگ کردی-انگلیسی تألیف کرد. خاطرات خود از عراق (۱۹۲۵-۱۹۱۹) را در کردها، ترک، عرب‌ها: سیاست سفر و پژوهش در شمال شرقی عراق به چاپ رساند. اما خاطرات او از ایران چاپ‌نشده مانده بود. ادموندز در بوشهر افسرِ کنسول بود و در طی جنگ جهانی اول در نبردهای بریتانیا در بین‌النهرین شرکت داشت. در لرستان با سمت افسر سیاسی در تشکیلاتِ امنیتیِ میدان‌های نفتی مشغول به کار شد و پس از پایان جنگ به شمال ایران اعزام شد و شاهد بلاواسطهٔ غائلهٔ جنگل و کودتای ۱۲۹۹/۱۹۲۱ بود.

این کتاب نوشتۀ ادموندز دربارۀ سال‌های خدمتش در ایران و عراق و تکمله‌ای باارزش و مهم بر اطلاعاتی است که از این دوره و زمانه وجود دارد. البته بیشتر وقایعی که شرح‌شان آمده یا به آنها اشاره شده، شناخته‌شده‌اند؛ اما توصیف شخصی نویسنده از این وقایع، پس‌زمینه‌ای برای فهم و درک علل و موجبات و حال‌وهوای محل و منطقه ایجاد می‌کند و عمق و تفاوت‌هایی ظریف و غیرمترقبه به شروح این وقایع می‌دهد که در گزارش‌های خشک مبتنی بر واقعیات محض اوضاع سیاسی دورۀ معاصر دیده نمی‌شود.

نویسنده در فصل اول شرح می‌دهد که در سال 1912 ابتدا قرار بود در کنسولگری لوانت به کار بپردازد؛ اما در سفارت بریتانیا در استانبول، ادموندز دیگری مشغول به کار بود و این موجب آشفتگی و اشتباه می‌شد و هنگام ورود به او گفته شد به وجودش نیازی نیست. پس از مدتی در سال 1913 به بوشهر منتقل شد که توصیف مفصلی دربارۀ آن آورده است: دربارۀ شهر، زندگی در اقامتگاه بریتانیایی‌ها، همچنین تصویری از اوضاع روزمرۀ یک کارمند کنسولگری بریتانیا. آخرین بخش این فصل مربوط به پیش‌درآمد تلگرام زیمرمان است که پانوشتی جالب دربارۀ واقعه‌ای بسیار مهم است. در سال 1916 پس از رمزگشایی این تلگرام که به سبب دستگیری کنسول آلمان در بوشهر که دفترچۀ رمزش را همراه خود داشته، ممکن شده بود، معلوم می‌شود ایالات متحده قصد دارد در سال 1917 علیه آلمان اعلان جنگ کند.

در فصل دوم نویسنده تجارب خود در عراق را شرح می‌دهد. او در آنجا در مقام یک افسر سیاسی موظف به جمع‌آوری اطلاعات و برقراری ارتباط بین نظامیان بریتانیایی و مردم و در صورت امکان راضی‌ نگه‌داشتن هر دو طرف است. در فصل سوم ادموندز دربارۀ سمت جدیدش در شوشتر حرف می‌زند. دورۀ جنگ، کرمانشاه و خوزستان و لرستان به سبب عملیات نظامی بریتانیایی‌ها در همدان اهمیت خاصی داشتند. او به دزفول می‌رود و گزارش جالبی از شهر، همچنین حکومت عادلانه هرچند سختگیرانۀ همکارش سوئن فراهم می‌آورد. به شوشتر می‌رسد که مانند شمال خوزستان، دولت ایران تشکیلات کارآمدی در آن نداشت و به کمک حاکم می‌رود. در این بین شهر و خانواده‌های برجستۀ آن و روش زندگی مردم را به طور کلی توصیف می‌کند. به اعمال حاکمیت قانون می‌پردازد و در شهر نظم برقرار می‌کند. در بخشی مجزا خواننده را از طریق سفرنامه‌ای که هنگام گشت در سرزمین طایفۀ دیرکوند نوشته، با آنها آشنا می‌کند. او همچنین به بروجرد سفر کرد و شرح داده که در راه خرم‌آباد را نیز دیده است.

فصل آخر کتاب به خدمت ادموندز در شمال غربی ایران اختصاص دارد. پس از فروپاشی نیروهای نظامی روسی، بریتانیایی‌ها تصمیم می‌گیرند نیروی نظامی در ایران برپا کنند تا خلأی را که در ماورای قفقاز و شمال ایران به وجود آمده بود، پر کنند و اهالی را برای درفاع از خود در مقابل ترک‌ها تعلیم دهند. این دوره برای ادموندز رضایت‌بخش بود؛ از اشخاص برجستۀ ایرانی و بریتانیایی که همکارشان بود، همچنین از سمتش در قزوین می‌گوید. سپس گزارش مفصلی از یک تعزیه ارائه می‌دهد. در بخشی از این فصل به جنبش جنگل و اهداف و فعالیت‌های میرزا کوچک‌خان می‌پردازد. همچنین خواننده سفر کوتاهی به ماورای قفقاز می‌رود تا اطلاعاتی دربارۀ وضعیت سیاسی بی‌ثبات و متغیر آن به دست آورد و نویسنده نکات اصلی را در اختیارش قرار می‌دهد.

ادموندز برای بسیاری از پژوهشگران ایرانی یک افسر ناشناختۀ بریتانیایی است که نامش در کتاب‌شناسی‌های مربوط به لرستان و کردستان آمده است. او بااستعداد بود و بسیار بامعلومات. هم در خدمت کنسولی و هم در سمت افسر سیاسی باید برای موضوعات عملی و سیاسی و انسانی‌ای که رهنمون‌های مشخص و قاطع نداشت، راه‌حل پیدا می‌کرد. مقادیر هنگفت مدارک و اسنادی که در پرونده‌های ادموندز در آرشیوهای مرکز خاورمیانۀ دانشگاه سنت‌آنتونی آکسفورد نگهداری می‌شود، گنجی است که تاریخ‌نویسان مدت‌ها به آن بی‌توجه بوده‌اند. این کتاب دیدگاهی همه‌جانبه ارائه می‌دهد دربارۀ کرد و کار بریتانیایی‌ها در ایران، فارغ از نقش‌شان در ترتیب‌دادن وقایع اسفند 1299. به طور کلی کتاب مشحون از اطلاعات شخصی و اجتماعی مفیدی است که فضای خوبی به روایت داده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

نقد و بررسی ویلم فلور

پیش‌گفتار یان ریشار

دیباچۀ مؤلف

بخش اول: خلیج فارس

فصل 1: مقدمه

فصل 2: از کیمبریج به قسطنطنیه

فصل 3: از قسطنطنیه به بوشهر

فصل 4: زندگی در بوشهر

فصل 5: اولین سفر با کاروان

فصل 6: پیش‌درآمدی به تلگرام زیمرمان

بخش دوم: بین‌النهرین سفلا

فصل 7: بصره

فصل 8: جبهۀ دجله

فصل 9: عماره

فصل 10: خورالعظیم/ هورالعظیم

فصل 11: مسیر فرات

بخش سوم: جنوب غربی ایران

فصل 12: جبهۀ کارون

فصل 13: شوشتر

فصل 14: دزفول

فصل 15: لرستان

فصل 16: در [طایفۀ] دیرکوند

فصل 17: از دزفول به بروجرد

فصل 18: جبهۀ روسیه

فصل 19: در پیشکوه

بخش چهارم: شمال غرب ایران

فصل 20: نورپرفورس

فصل 21: گیلان و خمسه

فصل 22: میان‌پردۀ ماورای قفقاز

فصل 23: قزوین و تبریز

فصل 24: حملۀ بلشویک‌ها

فصل 25: کودتا در تهران

پیوست‌ها:

صفحات تکمیلی

شرح‌حال اشخاص

منابع

نمایه