معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

علامه طباطبایی عالم مخصوص خود را داشت و زیستن در آن عالم از عوامل مؤثر در رشد فکر و اندیشه و ساحت‌های گوناگون شخصیت او بود. اگر امروزه با این همه هزینه که در دانشگاه‌ها و حوزه‌ها صورت می‌گیرد، از پرورش امثال آن شخصیت‌ها ناتوانیم، یکی از دلایل آن، این است که استادان از آن عالم‌ها به‌دورند. عالم علامه، مبتنی بر وحدت در کثرت و کثرت در وحدت بود. تمامی ابعاد شخصیت او مانند سازی بود که به گونه‌ای کوک شده بود که به مدت هشتادسال جز نواهای دلنشین از آن برنمی‌خاست.

ریشۀ توفیقات علامه را باید در عالم او جستجو کرد. زیستن در آن عالم بود که ایشان نه‌تنها آثار قلمی مهمی را به نگارش درآورد، بلکه شاگردان بزرگی را نیز پرورش داد. تأمل در عالم علامه، دردهای فکری روزگار کنونی را آشکار می‌سازد.

فلسفۀ معاصر اسلامی از جهات گوناگون مظلوم واقع شده است؛ نه در دانشگاه‌ها و نه در حوزه‌ها توجهی به آن نمی‌شود؛ چراکه برخی از مدرسان فلسفه اصلاً اعتقادی به فلسفۀ اسلامی ندارد و آن را در حد کلام فرو می‌کاهند و برخی دیگر بر اثر آشنایی‌نداشتن با فیلسوفان معاصر اسلامی آنها را شارح ملاصدرا به شمار می‌آورند. هرچند میان فیلسوفان معاصر اسلامی، علامه طباطبایی و شهید مطهری از این توفیق برخوردار بوده‌اند که آثاری دربارۀ آنها به نگارش درآید؛ اما ناگفته‌ها دربارۀ این دو متفکر نیز کم نیست.

اندیشۀ علامه از ابعاد گوناگون فلسفه، کلام، اصول، تفسیر، فقه و سایر علوم اسلامی قابل بحث است. در جلد اول این کتاب از برخی ابعاد شخصیت فکری و اخلاقی علامه سخن به میان آمده است. در جلد دوم اندیشه‌های علامه در زمینۀ کلام، عرفان و تفسیر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. مباحث کلامی علامه، هم جنبۀ عقلانی دارد و هم جنبۀ قرآنی. وی گسترۀ مباحث کلامی را از قرآن اخذ می‌کند؛ اما آنها را به صورت فلسفی تفسیر می‌کند. در عرفان نیز علامه از معرفت نفس سخن به میان می‌آورد و در آثار مکتوب خود کمتر از مباحث ابن عربی نقل می‌کند؛ اما در جلسات خصوصی که به تفسیر غزلیات حافظ و گلشن راز شبستری می‌پردازد، در فضای فکری ابن عربی گام برمی‌دارد. از این‌رو برای آشنایی دقیق با تفکر عرفانی علامه، کوشیده شده تا افزون بر آثار مکتوب ایشان، از تقریرات شاگردان ایشان و از درس و بحث‌های خصوصی علامه استفاده شود.

در مباحث تفسیری نیز به دیدگاه قرآنی علامه به تفصیل پرداخته شده و فقط روش تفسیری ایشان مورد بررسی قرار نگرفته است. بسیاری از مباحث قرآنی، از ِپیش‌فرض‌های نگاه تفسیر هر مفسری است و علامه نیز از این قاعده مستثنی نیست. مهم‌ترین ویژگی علامه در دیدگاه‌های تفسیری‌اش این نکته است که فلسفه خود را به طور مستقیم دخالت نمی‌دهد. علامه مطالب فلسفی خود را عموماً مجزا از آیات مطرح می‌کند، مگر در مواردی که آیات بدون بهره‌گیری از بحث‌های فلسفی تفسیرشدنی نیستند. در اینگونه موارد نمی‌توان پیش‌فرض‌های فلسفی یک مفسر را در تفسیر آیات، تحمیل آرای مفسر بر قرآن دانست. با این همه علامه تلاش مانند ملاصدرا بیشتر آیات قرآن را فلسفی تفسیر نکند، بلکه به دلیل گسترۀ معارف آیات قرآنی از پیش‌فرض‌های دستگاه‌های معرفتی گوناگون بهره گیرد.

از نظر فلسفی علامه در چارچوب حکمت متعالیه قرار می‌گیرد؛ هرچند در آن محدود نمی‌ماند و ابداعات فکری بسیار دارد. علامه افزون بر نقد برخی از آرای فلسفی ملاصدرا، آرای خاصی در زمینۀ مباحث معرفت‌شناسی، فلسفۀ اخلاق، انسان‌شناسی و عرفان دارد. اندیشه‌های کلامی او نیز هرچند ریشه در فلسفۀ او دارد، اما با توجه به آرای قرآنی و تفسیری خود، نگاه خاصی به برخی مسائل کلامی دارد و کلام قرآنی بر ذهن و زبان او حاکمیت دارد. در تفسیر نیز با شیوۀ تفسیر قرآن به قرآن، تحولی اساسی در دانش تفسیر ایجاد کرده است که عموم مفسران بعد از او، وامدار اندیشه‌های قرآنی او هستند.

گفتگوهای علامه نه‌تنها با هانری کربن که با شخصیت‌های گوناگون، نشان از حضور او در عرصه‌های مختلف فکری دارد. مکاتباتی هم که با برخی شخصیت‌های فکری داشت، نشانگر سعۀ صدر فکری و روحیۀ نقدپذیری اوست. علامه شخصیت بود که هرچند در برابر سخن حق و اندیشه‌هایی که درست می‌دانست کوتاه نمی‌آمد، یعنی با قوت استدلال بر مواضع فکری حق ایستادگی می‌کرد، اما هرگز برای خود عصمت قائل نبود.

در جلد نخست این کتاب کوشیده شده افزون بر نگاهی به زندگی علامه، دربارۀ گفتگوهای او با هانری کربن، انسان‌شناسی، جامعه و اخلاق و سیاست و اندیشه‌های فلسفی علامه نکاتی طرح شود. در این جلد کوشیده شده هم آرای متنوع علامه به طور نظام‌مند ارائه شود، هم در باب برخی نقدهای وارد بر این کار داوری صورت گیرد.

در جلد دوم این کتاب به برخی از اندیشه‌های علامه طباطبایی در فلمرو کلام، عرفان و تفسیر پرداخته شده است. نگاهی کوتاه به آثار قلمی علامه به‌خوبی نشان می‌دهد که او به پرسش‌های دوران جدید توجه داشته است. با وجود آشنایی‌نداشتن علامه با زبان‌های اروپایی و سفرنکردن او به غرب، از آنجا که ذهن خود را در برابر پرسش‌های زمانه باز گذاشته بود و با اصحاب اندیشه از سراسر جهان ارتباط حضوری یا قلمی داشت، با مسائل روزگار خود آشنا بود و خللی به استحکام نظام فکری او وارد نشد.

فهرست مطالب کتاب:

* جلد اول:

پیش‌گفتار

بخش اول: سرگذشت ایام

زندگی‌نامه

سیرۀ اخلاقی

بخش دوم: فیلسوف گفتگو

دیدار و گفتگو با هانری کربن

پرسش‌ها و پاسخ‌ها

نگاه کربن به تشیع

بخش سوم: انسان‌شناسی

آفرینش انسان

ابعاد وجودی انسان

انسان و پیمان الهی

جبر و اختیار

حقوق زنان

بخش چهارم: جامعه، اخلاق و سیاست

اجتماع

اخلاق (علم اخلاق)

اندیشۀ سیاسی

بخش پنجم: اندیشه‌های فلسفی

درآمدی بر فلسفۀ اسلامی

ابعاد فلسفۀ اسلامی

عوارض ذاتی و برهان

تحلیل ادراک

علت غایی و علت فاعلی

حرکت

براهین اثبات خدا

صفات خدا

وحدت وجود

ادراکات اعتباری

نقدهای مطهری بر ادراکات اعتباری

نقدهای لاریجانی

تحلیل یک نقد

فلسفۀ اخلاق

* جلد دوم:

بخش ششم: کلام

دین

توحید

نبوت

امامت

علم امام

معاد

بخش هفتم: عرفان

عرفان اسلامی

عرفان علامه

عرفان حافظ از منظر علامه

بخش هشتم: تفسیر

علامه و تفسیر المیزان

زبان قرآن

نزول قرآن

محکمات و متشابهات

عدم تحریف قرآن

روش تفسیر

اعجاز قرآن

تأویل

گسترۀ بحث‌های المیزان

تفسیر سورۀ حمد

کتاب‌نامه