معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

افراد اندیشه‌ساز در جامعه، در شکل‌های متفاوتی ظاهر می‌شوند. فیلسوفان، عالمان و شاعران و به طور عام نویسندگان و حتی گاه سیاسیون، کسانی که طراحی افکار و اندیشه‌های نوین هستند، لزوماً افراد مشهوری نیستند، گرچه می‌توانند چنین باشند. در جامعۀ ما و به‌ویژه در ادبیات معاصر تاریخ تفکرنگاری، اغلب روی شماری از افراد شناخته‌شده به عنوان چهره‌های اندیشه‌ساز تکیه می‌شود، در حالی که افرادی با این ویژگی بسیار فراوان‌اند؛ کسانی که گاه با نگارش چند نامۀ سیاسی، سرودن یک تا چند قصیده، یا نوشتن چند کتاب و مقاله توانسته‌اند در پروژۀ اندیشه‌سازی در جامعۀ خود مؤثر باشند.

یکی از بهترین مدل‌های شرح‌حال‌نویسی برای نویسندگان این است که تاریخ زندگی آنان بر اساس نگارش‌هایشان تدوین شود. این افراد بیشتر از زاویل فکری مورد توجه‌اند و برای دریافت این زاویه، باید کتاب‌ها و مقالات آنها بر اساس ترتیب تاریخی و البته بیان چارچوب‌ها و گفتمان‌های رایج فکری در جامعه و اصولی که آنان به آن علاقمند بوده‌اند، انجام شود. آنچه در این کتاب آمده، تتبع در آثار یک نویسندۀ درجۀ دوم یا سوم مذهبی در دهه‌های سی تا اوایل دهۀ هشتاد است. این نویسنده کمتر شناخته شده، آثار متنوع اما ساده‌ای دربارۀ برخی از مسائل مذهبی داشته است. هر کدام از این آثار به یکی از مباحث فکری و فرهنگی رایج در جامعۀ ایرانی مربوط می‌شود و با وجود اینکه بیشتر آنها دربرگیرندۀ نکتۀ تازه‌ای نیست، برای شناخت این دوره و تکمیل نقشۀ فکری جامعۀ ایرانی کمک‌رسان است.

فرهنگ نخعی (م 1384) روزگاری ملی بود، بعدها مذهبی شد و در ادامه ضمن نوشتن چند کتاب مذهبی، «کانون تشیع» را تأسیس کرد، با مهندس بازرگان و محمدتقی جعفری و نسلی از جوانان زمان خود تعامل فکری داشت، در مجموع آثاری از خود برجای گذاشت که می‌تواند نمادی از برخی مباحث و پرسش‌های فکری جامعۀ ما در طول نیم قرن باشد.

فرهنگ نخعی (ریمن) فرزند رضا و متولد دوم فروردین 1297 است. او بعدها و احتمالاً اواخر دهۀ بیست، فامیلی خود را از «ریمن» به «نخعی» تغییر داد و تا مدت‌ها بر روی کتاب‌های خود می‌نوشت:فرهنگ نخعی (ریمن سابق). بعدها عنوان «اشتری» نیز به عنوان تخلص برای خود برگزید، به طوری که روی سنگ قبر وی «نخعی اشتری» آمده است. خودش می‌گوید پدرش بهایی غیرمعتقدی بود و مادرش هم مسلمان و او بهایی تربیت شده است. بعدها که مذهبی شد، بخش زیادی از فعالیت‌های او علیه بهائیت بود. سال 1316 در مدرسۀ نظام بوده و بعد از آن در سال 1318 افسر ارتش شده است؛ در سال 1320 از ارتش استعفا داده و در بنگاه راه‌آهن استخدام شده و تا پایان عمر در مشاغل مختلفی بوده است. وی در جریان فعالیت حزب ایران و تا 28 مرداد، فعالیت‌های روزنامه‌نگارانه و سیاسی داشته، اما با شکست نهضت، او با سیاست خداحافظی کرده و به سراغ فعالیت‌های مذهبی رفته است. نخعی کار نویسنده را در مطبوعات مختلف آموخته بود، در دهۀ سی و به‌ویژه از سال 1335 به بعد، چند کتاب مذهبی نوشت. در سال 1339 توسط آیت‌الله میلانی معمم شد و در همان زمان «کانون تشیع» را تأسیس کرد و در شورای آن محمدتقی جعفری به عنوان مدیر آن تعیین شد. این کانون تا سال 1343 فعال بود. وی تا سال 1384 زنده بود و کم‌وبیش فعالیت‌های نگارشی داشته است. در فصل نخست کتاب به زندگی‌نامۀ او از خلال آثار و یافته‌ها پرداخته شده است.

فصل دوم کتاب اختصاص به بررسی آثار نخعی دارد. در این فصل‌ کتاب‌هایی چون: ارتش و میلیتاریسم، فرهنگ ریمن یا نخعی، در آغوش مرگ، دروس دینی، یک ماه در اصفهان و .... گزارش شده‌اند.

نخستین بار در روزنامۀ «ندای حق» به تاریخ 31 خرداد 1340، اطلاعیه‌ای دربارۀ تشکیل کانونی با عنوان «کانون تشیع: سازمان تبلیغاتی مذهب شیعه اثنی‌عشری» منتشر می‌شود. در این متن نخعی به عنوان مؤسس کانون یاد شده و از کمیسیون اجرائیۀ آن که به هشت دانشجو واگذار شده، یاد شده است. این اطلاعیه احتمالاً مدتی بعد از شروع فعالیت کانون بوده است. فصل سوم کتاب اختصاص به بررسی این کانون در سال‌های فعالیت‌اش دارد.

فرهنگ نخعی برای حفظ کانون تلاش زیادی کرد؛ اما دست از مبانی خود هم برنداشت. برای این کار کتابچه‌ای با عنوان «دین و سیاست» نوشت و کوشید مواضع خود را توضیح دهد. انتشار متن اولیۀ این کتابچه به گونۀ مقاله در مجلۀ «نوای خراسان» بود. در مرحلۀ بعد این مقاله به گونۀ کتابچه 24 صفحه‌ای در سال 1342 انتشار یافت. این کتابچه در واقع مواضع نویسنده دربارۀ دین و سیاست است که متن مفصل‌تری از آن بعدها و به سال 1359 در 279 صفحه انتشار یافت. در فصل چهارم کتاب به بررسی موضوع جدایی دین از سیاست و مواضع فرهنگ نخعی در این‌باره پرداخته شده است.

نخعی بعد از پیروزی انقلاب، برخی از آثار قدیمی خود را بازنویسی و منتشر کرد؛ از جمله «دین و سیاست» و همچنین کتابچه‌ای با عنوان «اسلام و طرز تفکر التقاطی» را به نگارش درآورد. در فصل پنجم کتاب به بررسی آثار نخعی بعد از پیروزی انقلاب پرداخته شده است. فصل پایانی کتاب نیز به گزارش اطلاعاتی دربارۀ پایان زندگی نخعی اختصاص یافته است.

در ضمیمه‌های کتاب نخست متن چاپ نخست «دین و سیاست» آورده شده، در ضمیمۀ دوم حضور علامه جعفری در «کانون تشیع» بر اساس اسناد بررسی شده و ضمیمۀ پایانی گزارش سفر علامه امینی به اصفهان به قلم فرهنگ نخعی است که در سال 1335 شمسی صورت پذیرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ این کتاب

زندگی‌نامه

آثار نخعی

کانون تشیع از تأسیس تا انحلال

نخعی و بحث تفکیک دین از سیاست

آثار تألیفی نخعی بعد از انقلاب

صفحۀ پایان زندگی نخعی

ضمائم:

ضمیمۀ 1: متن دین و سیاست، چاپ اول

ضمیمۀ 2: کانون تشیع و محمدتقی جعفری

ضمیمۀ 3: گزارش سفر علامه امینی به اصفهان