معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شیعیان با وجود پیشینۀ غنی و جایگاه والایی که در پیشرفت علمی مسلمانان داشتند، به دلیل سلطۀ قدرت‌های مخالف، بیشتر اوقات در محدودیت بودند و فعالیت‌های علمی آنان کمتر دیده شده است؛ در حالی که نگاهی به اوضاع، اقدامات و مراکز علمی شیعیان در سده‌های نخستین نشان می‌دهد افزون بر اقدامات معصومان (ع) در توسعۀ علوم، در عصر غیبت نیز عالمان و بزرگان شیعه در مناطق گوناگون نقش کم‌نظیری در پیشرفت علمی مسلمانان داشته‌اند. این مهم در ایران و عراق که غلبه با شیعیان بود، رونق بیشتری داشته و چشمگیرتر بوده است. نویسنده در این کتاب ضمن تبیین جایگاه تشیع در مناطق مختلف ایران و عراق، مراکز علمی و مؤسسات آموزشی و پژوهشی این مناطق را شناسایی کرده و نقش عالمان، دانشمندان، حاکمان، وزیران و امیران شیعه را در این توسعۀ علمی تبیین کرده است.

این پژوهش به فعالیت‌های علمی شیعیان امامیه از آغاز تا پایان قرن پنجم هجری می‌پردازد. گسترۀ مکانی این پژوهش ایران و عراق است. منظور از ایران در این پژوهش، شهرهای واقع‌شده در سرزمین ایرانی کنونی به همراه منطقۀ ماوراءالنهر است و هدف از عراق، بخش میانی و سفلای بین‌النهرین است و شام و جزیره خارج از محدودۀ مکانی آن است. مراکز گاهی اعم از شهر در نظر گرفته شده و منطقه را نیز شامل می‌شود؛ چنان‌که در بخش ایران، ماوراءالنهر به عنوان منطقه در نظر گرفته شده است. مقصود از حوزه‌های شیعی، مراکز و شهرهایی‌اند که تعالیم شیعی به طالبان علم و پیروان این مذهب عرضه می‌شد؛ هرچند این مراکز تعلیمی در برخی موارد محدود بوده است. حوزه‌های علمی شیعه مخصوص شهرهای شیعه‌نشین مانند کوفه و قم نیست، بلکه اماکن دیگری که شیعیان و اهل سنت با هم می‌زیستند، همچون بغداد و نیشابور نیز درنظر است.

در مقدمۀ کتاب محدودۀ زمانی و مکانی، همچنین محدودۀ مذهبی و فرقه‌ای پژوهش مشخص و معین شده است؛ پس از آن ضرورت تحقیق، سؤالات و فرضیات تحقیق، روش تحقیق و اهداف آن و پیشینۀ تحقیق، بررسی منابع و واژه‌شناسی عرضه شده است.

فصل اول دارای دو قسمت است؛ در قسمت نخست تشیع عراق و مراکز علمی آن بررسی می‌شود؛ این بخش به نفوذ و گسترش تشیع در عراق و شهرهایی می‌پردازد که تشیع در آنها فعالیت آموزشی داشته است. این قسمت با مرکز علمی کوفه آغاز شده و با مناطق شیعه‌نشین دیگر در عراق خاتمه یافته است. بخش دوم به بررسی تشیع در ایران و مراکز علمی آن پرداخته است. در این بخش ابتدا چگونگی نفوذ و گسترش تشیع در ایران بررسی شده و سپس به ذکر مراکز علمی آن به‌اجمال پرداخته شده که با مرکز علمی قم آغاز شده و با مناطق شیعه‌نشین دیگر در ایران خاتمه یافته است.

فصل دوم دارای یک مقدمه و قسمت‌های مختلف است؛ در مقدمه به بررسی اجمالی مؤسسات آموزشی شیعۀ امامیه پرداخته شده و پس از آن مؤسسات آموزشی گوناگونی مانند مکتب‌خانه، مؤسسۀ آموزشی مسجد، منازل علما، مجالس علم و علما، کتابخانه و دارالعلم و مؤسسۀ آموزشی مدرسه بررسی شده است.

فصل پایانی به منابع مالی و هزینه‌ای مؤسسات آموزشی شیعه اختصاص یافته که در آن به نقش فقها، مردم، سلاطین، وزرا، امرای مجلسی و .... در تأمین مالی مؤسسات آموزشی شیعه بررسی شده است.

در پایان و در بخش نتیجه‌گیری، نتایج بررسی‌های کتاب به‌اجمال آورده شده تا فرضیه‌های بیان‌شده، بررسی و بازنگری شوند.

فهرست مطالب کتاب:

سخنی با خواننده

مقدمه

فصل اول: مراکز علمی

1. تشیع در عراق و مراکز علمی آن

2. تشیع در ایران و مراکز علمی آن

فصل دوم: مؤسسات آموزشی

فصل سوم: منابع مالی و هزینه‌ای مؤسسات آموزشی

نتیجه‌گیری

کتاب‌نامه

نمایه‌ها