معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

گرچه هنر هخامنشی تاریخ مصور این قوم به شمار می‌رود و بازگوکنندۀ بسیاری از عقاید، باورها و فرهنگ آنان است؛ اما هنر آنان نیز درهم‌تنیدگی بسیاری با هنر تمدن‌های پیش و هم‌زمان خود دارد. تمدن‌هایی که از نظر دین و باورهای مذهبی با هخامنشیان تفاوت ماهوی داشتند و گاهی این تفاوت‌ها در حد دشمنی و حذف مرام یکدیگر بود. از آنجا که هدف اصلی این کتاب شناخت کامل و واقعی دین هخامنشیان است، کوشیده شده تا پیش‌داوری خاصی در این‌باره صورت نگیرد و پژوهشی بی‌طرفانه و بر اساس مدارک مستند پیش برود. از این‌رو تلاش شده تا از کتاب دینی ایران باستان مانند اوستا به عنوان مرجع اصلی استفاده شود.

دین هخامنشیان هواره از چالش‌برانگیزترین و متناقض‌ترین مباحث تمدنی این سلسلۀ ایرانی بوده است. چنان‌که برخی پژوهشگران از داریوش یکم به بعد را زرتشتی می‌دانند. برخی معتقدند پادشاهان هخامنشی پیرو دین آریایی قدیم (پیش از زرتشت) و چندخداپرست بودند. برخی از اردشیر دوم به بعد را زرتشتی می‌دانند و سرانجام گروهی هخامنشیان را پیرو زرتشت می‌دانند. این نوشتار کوشیده است با بهره‌گیری از کلیۀ مدارک و اسناد تاریخی، متون دینی و اساطیری، آثار هنری و شواهد باستان‌شناسی هخامنشیان و اقوام و تمدن‌های زیر سلطۀ آنان و پژوهش‌های معاصر، به تبیین و تحلیل دین هخامنشیان بپردازد. مجموع پژوهش‌ها و تحلیل‌ داده‌ها نشان می‌دهد که دین هخامنشیان زرتشتی بوده است؛ ولی در دوره‌های مختلف و بنا به شرایط زمانی و مکانی خاص، تغییرات اندکی در نظام دینی آنها مشاهده می‌شود.

مرجع دیگری که دین هخامنشیان با آن سنجیده می‌شود، دین ساسانیان است. حکومتی که شاهان آن خود را از نسل هخامنشیان می‌دانستند و دین مزدیسنی را به عنوان دین رسمی خود و کشور ایران برگزیده بودند. منابع این سلسله به عنوان متولیان دین زرتشت می‌تواند ما را در شناخت دین هخامنشیان یاری کند. مقایسۀ تطبیقی کتیبه‌های هخامنشی، آثار و معماری مذهبی و هنر و اعمال آیینی آنها در متون مورخان دورۀ کلاسیک با موارد مشابه در دورۀ ساسانی این امکان را تا حدودی فراهم می‌سازد.

پادشاهی هخامنشی با به‌کارگیری سیاستمداران، جنگاوران، هنرمندان، متخصصین و نخبگان ساتراپی‌های سی‌گانه، حس تعلق آنها را به نظام شاهنشاهی پارس افزایش می‌داد و با کنار هم قراردان عناصر و اجزای کارآمد و زیبای هر یک از این تمدن‌ها، پدیده‌ای شگفت خلق می‌کرد که هر یک از اقوام این حکومت عریض و طویل آن را بخشی از فرهنگ و تمدن خود می‌پنداشتند. دین و شرایط مربوط به آن از قوی‌ترین عناصر و جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی یک قوم و ملت محسوب می‌گردد. هخامنشیان همان‌گونه که از هنر و فنون اقوام زیر سلطۀ خود بهره می‌بردند، از دین و اعتقادات آنها نیز بهره‌مند می‌شدند. در فصل نخست کتاب مسئلۀ دین در تشکیلات حکومت هخامنشی بررسی شده است.

داریوش در کتیبۀ بیستون می‌گوید: «از خاندان من هشت تن هستند که پیش از این شاهان بودند؛ من نهمین شاه هستم. ما از شاهان هستیم، نه تن در دو شاخه». در فصل دوم کتاب ضمن گاه‌شماری شاهان این سلسله، به آثار دینی هر کدام از آنها، نوع برخورد آنها با دین و .... پرداخته شده است.

بررسی معماری و هنر دورۀ هخامنشی، مشارکت و سهم حداکثری اقوام مختلف امپراتوری را نمایان می‌کند؛ به گونه‌ای که با تجزیۀ آنها، هر شیوه یا سبک به یک سرزمین و کشور خاص تعلق دارد. در فصل سوم با اعتقاد به اصل برهم‌کنش‌های فرهنگی و تمدنی، کوشیده شده تا برخی از وجوه و اصول آیینی تعدادی از ساتراپی‌های مهم امپراتوری هخامنشی که از سابقۀ تمدنی دیرینه‌ای برخوردار بودند، به گونه‌ای مختصر بررسی شود تا در این رهگذر مبانی دینی و ایدئولوژیکی بومی یا اشتراکی این تمدن ایرانی هرچه بیشتر آشکار شود.

شناخت نظام‌های ادراکی، اعتقادی و جهان‌بینی یک قوم از آثار نوشتاری، مادی، مناسک و شعائر دینی، شرایع و قوانین، رمزها و نمادهای آن قوم حاصل می‌شود. آثار یا مانده‌های باستان‌شناختی، مهم‌ترین عنصر پایداری یک نظام آیینی را شکل می‌دهد که به‌نوعی کالبد ساختاری یک دین نیز محسوب می‌گردد. به گونه‌ای که دیگر عناصر نظام‌مند آیینی ـ اعتقادی در آنها تبلور می‌یابند. در فصل چهارم این آثار ذیل این تقسیم‌بندی بررسی شده‌اند: مکان‌ها و فضاهای آیینی طبیعی، مکان‌ها و فضاهای ساختۀ انسان یا متغیرهای مکانی مصنوع، شیئ‌ماده‌ها و شیئ‌یافته‌های آیینی مانند خوراک و پوشاک و .... .

هخامنشیان برای گزارش آیین و دین خود از دو نوع زبان استفاده کرده‌اند. یکی زبانی که با آن سنگ‌نبشته‌ها و لوح‌های زرین و سیمین و گلین را نوشته‌اند و دیگری بیان رمزی و هنری است که در آن به وسیلۀ نقوش و نمادها و تندیسه‌ها و گیاهان نمادین، مطالب مربوط به عقاید خاص خودشان را مجسم کرده، برای آیندگان به یادگار نهاده‌اند. نمادها و اشکال رمزآلود دورۀ هخامنشی که در فصل ششم بررسی شده را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد: تصاویر هندسی، اجرام آسمانی، جانور، گیاهی، انسانی و ترکیبی.

فصل پایانی کتاب به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری فصول کتاب اختصاص یافته است. برای ملموس‌کردن و شاهدگرفتن اسناد و روایات به اندازۀ کافی از اشکال و تصاویر استفاده شده است. اشکالی که معمولاً طرح خطی تصاویر است، در متن قرار داده شده و تصاویر رنگی در انتهای کتاب گنجانده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

آغاز سخن

فصل اول: دین در تشکیلات حکومت هخامنشی

فصل دوم: سیاست دینی شاهان هخامنشی

فصل سوم: بوم‌شناسی ادیان ساتراپی‌ها

فصل چهارم: آثار و مانده‌های دینی

فصل پنجم: نمادها و اشکال رمزآلود، جلوه‌ها و صور آیینی

فصل ششم: مراسم و تشریفات آیینی

فصل هفتم: پایان سخن؛ هخامنشیان زرتشتی بودند

تصویرها

کتاب‌نامه

نمایه