معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«عاشورا» مهم‌ترین رخداد تاریخی ـ هویتی شیعه است. مذهب تشیع پیرامون عاشورا و دیگر نقاط کانونی شیعه یعنی «غدیر» و «سقیفه» تشخص یافته و اجتماعی شیعیان را پیکربندی کرده است. این اهمیت به‌تدریج عاشورا را از رخدادی تاریخی فراتر برده و به «اسطوره» مبدل کرده است؛ واقعه‌ای منحصربه‌فرد در طول تاریخ بشریت از آغاز تا انجام که در زمانی فراتر از همۀ زمان‌ها و مکانی فراتر از همۀ مکان‌ها به وقوع پیوسته است. نقطۀ عطفی نه تنها در تاریخ اسلام و شیعه، بلکه در تاریخ حیات بشر که گسترۀ اثرگذاری‌اش حتی پیش از وقوعش آغاز شده و تا آخرالزمان استمرار دارد.

هدف اصلی نویسنده در این کتاب، بررسی و تحلیل تغییرات و تطورات مناسکی ـ گفتمانی مجالس و آیین‌های عزاداری شیعیان ایرانی در طول تاریخ و به‌ویژه در دورۀ معاصر و فهم منطق این تغییرات است. پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان تغییرات مناسکی را تابع الگویی تجربی ـ نظری دانست؟ رویکرد اصلی و بنیادی نویسنده در این راستا، بررسی مجالس و آیین‌های مذهبی به‌مثابۀ پدیده‌ای اجتماعی است؛ پدیده‌ای در متن و بطن جامعه که مختصات و تغییراتش متأثر از وضعیت جامعه در ادوار مختلف است.

عزاداری شیعیان از جملۀ «آیین‌های دینداران» است که گرچه تأسیس آن با امامان شیعه بوده، در مسیر تکوین و حیات خود به عنصری از فرهنگ و دینداری عامه تبدیل شده است و در مقاطع تاریخی مختلف متأثر از متغیرهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی صورت‌های نوینی را پذیرا شده است؛ صورت‌هایی حاصل ابداع و ابتکار دینداران و در پاسخ به خلأها و نیازهایی که برای تکمیل و بسط دینداری خود حس می‌کرده‌اند. نتیجه آنکه امروزه با طیف متنوعی از آداب و رسوم و آیین‌های مختلف عزاداری مواجهیم که جملگی به ابتکار دینداران پدید آمده‌اند، بدون آنکه از سوی دین تشریع مستقیمی در این موضوع شده باشد. برای اثبات و مبنا قراردادن این فرضیۀ اساسی، ابتدا نیاز است با نگاهی تحلیلی، سبب‌شناسانه و کارکردی تاریخ پیدایش، تکوین، استمرار و تغییرات این مجالس و آیین‌ها از ابتدا تا امروز در یک خط سیر تاریخی مستمر و بدون انقطاع بررسی شود. فصل نخست کتاب در پاسخ به این نیاز تدوین شده است.

اما بخش دوم یعنی بررسی جامعه‌شناختی است. فصل دوم به ارائۀ تعاریف و بررسی مفاهیم و مباحث کلی و زیربنایی کتاب در فصول بعدی اختصاص یافته است؛ مفاهیمی مانند فرهنگ خواص، فرهنگ عامه، دین، دینداری، مناسک دینی و آیین‌های دینداران. در ادامه پس از تعریف «هیئت‌های مذهبی» برای شناخت دقیق و جزئی گونه‌های مختلف این پدیده در جامعۀ معاصر، مدلی با هفت متغیر پیشنهاد شده است که عبارتند از: کارکرد، سازمان، مخاطب، الگوی دینداری، متولیان، مداحی و ادبیات.

فصل سوم به بررسی مدل‌های مختلفی اختصاص یافته که با آنها می‌توان هیئت‌های مذهبی را گونه‌بندی کرد. در مجموع در این فصل با درنظر گرفتن دو معیار «سازمان» و «مخاطب»، پانزده مدل فرضی گونه‌بندی را بررسی کرده و در انتها یک مدل تلفیقی و چندبعدی را به عنوان «مدل ساختی ـ کارکردی» پیشنهاد شده است. طبق این مدل که مدل تحلیلی بنیادین این کتاب است، هیئت‌های مذهبی معاصر را می توان در سه گونۀ «سنتی»، «سیاسی (انقلابی)» و «عامه‌پسند (پاپ)» و یک گونۀ فرعی «شبه‌هیئت‌ها» گنجاند. البته هر کدام از این گونه‌ها خود شامل اقسام ثانویه نیز می‌شوند.

فصل‌های بعدی کتاب به بررسی مجزا و تفصیلی چهار گونه‌ای اختصاص یافته‌اند که محوری‌ترین و گسترده‌ترین گونه‌ها محسوب می‌شوند؛ به ترتیب: «هیئت‌های سنتی»، «هیئت‌های سیاسی دورۀ جنگ»، «هیئت‌های سیاسی دورۀ پس از جنگ» و «هیئت‌های عامه‌پسند (پاپ). در هر یک از این فصل‌ها گونۀ مربوط بر اساس هفت شاخصۀ مربوط به عناصر هویتی هیئت‌های مذهبی بررسی و ارزیابی شده است. فصل هشتم کتاب به «شبه‌هیئت‌ها» اختصاص دارد و تمایزشان با «هیئت‌ها» بیان شده است. در فصل پایانی نیز نویسنده کوشیده به تأملات نظری در باب هیئت‌های مذهبی و آیین سوگواری بپردازد و افق جدیدی را در تحلیل این پدیده بگشاید.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار چاپ پنجم

مقدمه

بخش اول: بررسی تاریخی

فصل 1: تاریخ تأسیس، تکوین و استمرار آیین‌های عزاداری و هیئت‌های مذهبی

بخش دوم: بررسی جامعه‌شناختی

فصل 2: کلیات و مفاهیم

فصل 3: گونه‌بندی هیئت‌های مذهبی

فصل 4: هیئت‌های سنتی

فصل 5: هیئت‌های سیاسی (انقلابی) دورۀ جنگ

فصل 6: هیئت‌های سیاسی (انقلابی) دورۀ پس از جنگ

فصل 7: هیئت‌های عامه‌پسند (پاپ)

فصل 8: شبه‌هیئت‌ها

فصل 9: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

تصاویر

کتاب‌نامه

فهرست‌ها

نمایه‌ها