معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بی‌شک جنگ از شوم‌ترین پدیده‌های بشری است: ستیز دو گروه انسانی به‌هیچ‌وجه پسندیده نیست. به‌ویژه هنگامی که جان انسان‌های دیگر و بی‌گناه هم در معرض مخاطرۀ جدی، اعم از کشتار و آسیب روحی و جسمی قرار می‌گیرد. البته گروهی که جنگ به آنها تحمیل می‌شود، با گروهی که آغازگر جنگ هستند، به لحاظ اخلاقی در موقعیت یکسان نیستند. با این همه صرف‌نظر از نفرت‌انگیز بودن جنگ، این پدیده در ادبیات و هنر بازتاب‌های گوناگونی داشته است. برای مثال در شعر کهن پارسی، شمار شاعرانی که با پادشاهان ممدوح خود در جنگ‌ها همراهی می‌کردند، اندک نیست. شعر «فتح سومنات» از فرخی سیستانی با مطلع پرشهرت:

فسانه گشت و کهن شد حدیث سکندر                                  سخن نو آر که نو را حلاوتی است دگر

در وصف و ستایش جنگ تجاوزکارانۀ محمد غزنوی با هندوستان در این‌زمینه درخور یادآوری است.

در اوایل دورۀ قاجار نیز در جنگ‌های ایران و روسیه بر سر قفقاز جنوبی، در شعر شماری از گویندگان این دوره بازتاب‌هایی داشته است.

در سدۀ بیستم میلادی نیز به‌ویژه دو جنگ جهانی در نیمۀ نخست آن، افزون بر آثار شمار درخور توجهی از شاعران اروپایی، از روسیه تا انگلستان، در شعر ایران هم تأثیرهایی بر جای گذاشت. از سروده‌های ادیب پیشاوری و وحید دستگردی و ملک‌الشعرای بهار و چند تن دیگر گرفته که اغلب همراه بود با همدلی یا توجه تحسین‌آمیز نسبت به آلمان قیصری در جنگ جهانی اول تا برخی شعرهای گلچین گیلانی که هنگام جنگ جهانی دوم در زیر بمباران‌های لندن می‌زیست، نمونه‌های متعدد و متنوعی از شعر جنگ به زبان فارسی آفریده شده است.

البته جنگ ایران و عراق نیز ادبیات خود را ـ خواه‌ناخواه ـ به دنبال آورد. مدت کوتاهی پس از شروع جنگ، شاعران جوان و میانسال متمایل به ایدئولوژی مذهبی ـ سیاسی مستقر، شروع به انتشار سروده‌های خود در موضوع جنگ کردند. این سروده‌ها را که کم یا زیاد بر بنیاد این ایدئولوژی یا بسیار نزدیک به آن شکل گرفته است، می‌توان شعر «جنگ به روایت رسمی» دانست. مقصود از ایدئولوژی مذهبی ـ سیاسی، مذهبی است که در پرتو انقلاب تفسیر و انقلابی است که در سایۀ مذهب معنی می‌شود. آثار این شاعران که در آنها مفهوم دفاع از وطن، اگرنه همیشه، دست‌کم اغلب جزئی از مفهوم وسیع‌تر دین اسلام و مذهب تشیع یا گرایش انقلاب محسوب می‌شود، در دهه‌های 1360 تا 1390 در ده‌ها کتاب و چندصد مقاله گردآوری و تحلیل شده است. شاعرانی چند با گرایشی جز ایدئولوژی مستقر، از همان نخستین روزهای جنگ به نشر آثار خود در همین محتوا پرداختند. این شعرها را می‌توان «شعر جنگ به روایت غیررسمی» نامید. در این کتاب کوشیده شده که بخش‌هایی درخور توجه از آثار اخیر در مقام «برگ‌هایی فراموش‌شده از تاریخ ادبیات ایران» در یک مجموعه در دسترس قرار گیرد.

در «شعر جنگ به روایت غیررسمی» چه به اعتبار شعر و چه به اعتبار شاعر، اغلب به ملی‌گرایان و چپ‌گرایان مرتبط بوده است. هرچند در برخی آثار این روایت، نشانه‌هایی از گروه دیگر نیز به چشم می‌آید. در مجموع باید اشاره کرد که در «شعر جنگ به روایت غیررسمی»، غلبۀ اندیشۀ عرفی/ گیتی‌گرا تا حدود زیادی هویداست.

در شعرهای دورۀ نخست جنگ به روایت غیررسمی (تا حدود آزادی خرمشهر در خرداد 1361) افزون بر بیان رنج‌ها و اندوه‌های مرتبط با جنگ، جنبۀ حماسی نیز در سروده‌های شماری از شاعران این روایت مؤکد شده است. به عبارت دیگر هم از ویرانی‌ها و کشتارها نشانه‌هایی در شعرها دیده می‌‌‌شود و هم از کوشش سربازان و رزمندگان در دفاع از سرزمین و مردمان خود. افزون بر این در آثار برخی شاعران، مشکل انسانی جنگ و نه حالت آرمانی‌شده‌ای از آن جلب نظر می‌کند. به طور کلی «رنج، ایران، مردم و انسان» در زمرۀ پربسامدترین مفهوم‌ها در شعر جنگ به روایت غیررسمی است. صرف‌نظر از نفوذ خبرهای مرتبط با جنگ، به نظر می‌رسد برخی شاعران با حضور در شهرها یا منطقه‌های جنگی (به‌ویژه استان خوزستان) یا تجربۀ حمله‌های هوایی یا موشکی دشمن به پایتخت و دیگر شهرها، شعرهایشان را سروده باشند. در چند نمونه از آثار شاعران هم جنگ در موقعیت ایران و انیران تعریف شده است.

البته پس از آزادی خرمشهر و بازپس‌گیری بخش اعظم شهرها و روستاهای اشغالب، از شمار بازتاب‌های مستقیم در شعر جنگ به روایت غیررسمی، اندک‌اندک کاسته می‌شود. در واقع در دورۀ دوم جنگ، شکاف میان ایدئولوژی مستقر و ایدئولوژی‌های ملی‌گرا و چپ‌گرا وسعت می‌گیرد. سیمین بهبهانی که در دورۀ نخست چند شعر شاخص و بسیار خوب در دفاع سرزمینی و مردمی مرتبط با جنگ سروده بود، از جمله شاعرانی است که در دورۀ دوم در موقعیتی کمابیش انتقادی نسبت به استمرار جنگ قرار گرفته است.

در میان شاعران شعر جنگ به روایت غیررسمی، باید به ده شاعر اشاره کرده که بیشترین شعرها را در این موضوع سروده‌اند: حیدر رقابی (20 شعر)، منصور اوجی (14 شعر)، سیمین بهبهانی (14 شعر)، خسرو فرشیدورد (12 شعر)، احسان طبری (10 شعر)، فرشته ساری (9 شعر)، مهدی اخوان ثالث (8 شعر)، نیر سعیدی (7 شعر)، کاوه گوهرین (7 شعر) و کاظم سادات اشکوری (6 شعر). در این فهرست رقابی شاعر ملی‌گرا، سرایندۀ بیشترین شعرها با محتوای جنگ است.

در مجموع از سنتی‌ترین قالب‌ها تا جدیدترین شکل‌ها در میان نمونه‌های شعر جنگ به روایت غیررسمی دیده می‌شود. البته اغلب شاعران سنت‌گرا به سبب آنکه باید محتوایی معاصر را در قید شعر درآورند، ناگزیر بوده‌اند کم یا زیاد انعطاف‌هایی را از لحاظ زبانی و تصویری در چارچوب سنت شعری در نظر آورند.

هدف اصلی این کتاب نه بررسی شعرهای جنگ به روایت غیررسمی، بلکه گردآوری بخشی از ادبیات ایران است که بدبختانه بیشتر آن در گذر زمان به فراموشی سپرده شده است. بنابراین این کتاب نه همه، که به طبع، فقط دربرگیرندۀ شماری از شعرهای جنگ به روایت غیررسمی است که گردآورنده از آنها آگاهی و به آنها دسترسی داشته است.