معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کتاب «گشایش و رهایش» یکی از آثار ناصرخسرو قبادیانی است که در طی سی پرسش و پاسخ، افزون بر مسائل دینی، کلامی و فلسفی و هستی‌شناسی، به موضوعاتی مانند فیزیک، نجوم، گیاه‌شناسی و زمین‌شناسی می‌پردازد و به این پرسش‌ها پاسخ‌های فلسفی می‌دهد.

تاکنون منشأ همۀ نسخه‌های چاپی موجود این کتاب در ایران، از روی نسخه‌ای رونویسی شده که متعلق به سیدنصرالله تقوی، رئیس دیوانعالی کشور، رئیس دانشکدۀ معقول و منقول، عضو پیوستۀ فرهنگستان ادب و زبان فارسی، مؤلف و مصحح بوده است. این نسخه در یک مجموعه حاوی سه کتاب در 172 برگ و هر صفحه 21 سطر قرار دارد. هانری کربن تاریخ کتابت این نسخه را مربوط به قرن ششم می‌داند؛ اما سعید نفیسی با تشخیص او موافق نیست و آن را متعلق به قرن هشتم می‌داند.

هیچ‌کدام از کسانی که از نسخۀ تقوی رنوشت‌برداری کرده‌اند، ذکری از نام ناصرخسرو به عنوان مؤلف کتاب نیاورده‌اند. پس از اینکه یحیی الخشاب کتاب «خوان الاخوان» ناصرخسرو را در سال 1318 شمسی منتشر کرد، قطعیت نسبت آن به ناصرخسرو مسلم شد؛ چون او در این کتاب دو بار به کتاب «گشایش و رهایش» ارجاع می‌دهد؛ یک بار در صف دهم: «عقل کل پدیدآورده باری است و تمام است به فعل و قوت، چنان‌که شرح آن اندر کتاب گشایش و رهایش گفته‌ایم» و بار دوم در صف سی‌ویکم: «و همچنین است حال اندر جانوران که نخست جانوران سخن‌ناگوی بوده‌اند و آن وقت مردم، آخر همۀ جانوران پدید آمده است. و برهان این دعوی روشن کرده شده است اندر گشایش و رهایش که کرده‌ایم».

ایوانف، سعید نفیسی و هونزایی از کسانی هستند که این کتاب را اثر ناصرخسرو می‌دانند؛ اما پس از قطعی‌شدن انتساب این کتاب به ناصرخسرو، برخی نه‌تنها آن را اثر ناصرخسرو نمی‌دانند، بلکه محتوای آن را نیز کتاب «رهایش و گشایش» نمی‌دانند، بلکه معتقدند این کتاب در نقد و رد «گشایش» و رهایش» نوشته شده است.

در اینکه کاتب «گشایش و رهایش» در متن دست برده و عباراتی را که با آن موافق بوده، حذف کرده و جاهایی عباراتی را در نقد بر کتاب آورده است، شکی نیست؛ زیرا خودش در پاسخ به سؤال بیست‌ونهم نقش خود را به عنوان سانسورچی تأیید می‌کند: «اینجا نیز حشوات و خیالات و قیاسات ناصحیح بسیار بود، بگذاشتیم که بدان کاری نداشتیم، آنچه به علم نزدیک‌تر بود، نوشته آمد». بعضی از رونوشت‌برداران و تصحیح‌کنندگان این کتاب به این نکته اشاره داشته‌اند از جمله ایوانف، نفیسی و مینوی که عبارت افزوده‌شدۀ کاتب را در متن مشخص کرده‌اند. اما این کتاب به‌یقین از آثار ناصرخسرو است و دلایل آن در دیباچۀ این تصحیح آورده شده است.

نثر مشخص ناصرخسرو که در سایر کتاب‌هایش دیده می‌شود، مانند سعی به‌کاربردن واژه‌های فارسی به جای عربی مانند هستی و نه هستی به جای وجود و عدم، بودش به جای وجود، باشانننده به جای خالق و دیرینگی به جای قدم در این کتاب نیز نمایان است.

شیوۀ پرسش و پاسخ و روش استدلال ناصرخسرو در این کتاب اینگونه است که همچنان‌که پرسشی را طرح می‌کند و سپس خود به آن پاسخ می‌گوید یا از قول دوم شخص یا از سوی سوم شخص پرسشی را طرح می‌کند و سپس خود به آن پاسخ می‌دهد.

در این تصحیح بیشتر از چاپ اول «گشایش و رهایش» به تصحیح سعید نفیسی، رونوشت مجتبی مینوی و ویرایش هونزایی استفاده شده است؛ با این حال در مواردی که بعضی از واژه‌ها در این نسخه‌ها متفاوت یا نامفهوم بود، به رونوشت کتابخانۀ ملک و کتابخانۀ مجلس شورای ملی نیز رجوع شده است. همچنین کاتب پاراگراف‌هایی به متن اصلی افزوده است که در این تصحیح این پاراگراف‌ها از متن اصلی جدا شده و با حروف ایرانیک نشان داده شده است.

در پایان کتاب نیز واژه‌نامۀ کلامی و فلسفی بر اساس تعریف ناصرخسرو همراه با نمایۀ مفصل آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

دربارۀ این تصحیح

متن گشایش و رهایش

مسئلۀ اول

مسئلۀ دوم

مسئلۀ سوم

مسئلۀ چهارم

مسئلۀ پنجم

مسئلۀ ششم

مسئلۀ هفتم

مسئلۀ هشتم

مسئلۀ نهم

مسئلۀ دهم

مسئلۀ یازدهم

مسئلۀ دوازدهم

مسئلۀ سیزدهم

مسئلۀ چهاردهم

مسئلۀ پانزدهم

مسئلۀ شانزدهم

مسئلۀ هفدهم

مسئلۀ هشدهم

مسئلۀ نوزدهم

مسئلۀ بیستم

مسئلۀ بیست‌ویکم

مسئلۀ بیست‌ودوم

مسئلۀ بیست‌وسوم

مسئلۀ بیست‌وچهارم

مسئلۀ بیست‌وپنجم

مسئلۀ بیست‌وششم

مسئلۀ بیست‌وهفتم

مسئلۀ بیست‌وهشتم

مسئلۀ بیست‌ونهم

مسئلۀ سی‌ام

واژه‌نامه

نمایه