معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دادوستد میان زبان‌ها یکی از پدیده‌های رایج زبانی در میان تمام ملت‌هاست. هر زبانی با توجه به ضرورت‌ها و اغراض مختلفی از جمله فعالیت‌های تجاری، سیاسی، گردشگری و ....، برخی از کلمات و تعابیری را که نیاز دارد، از سایر زبان‌ها دریافت می‌کند و آنها را بر اساس نظام آوایی و دستوری خود تغییر می‌دهد و گاهی حتی معنای آنها را نیز متحول می‌سازد. وام‌دهی میان زبان‌ها، یکی از عواملی است که سبب گستردگی دایرۀ واژگانی آنها می‌شود؛ از این‌رو گفته می‌شود: «خالص‌بودن یک زبان نشان‌دهندۀ فقر آن است».

زبان عربی نیز مانند دیگر زبان‌ها از این قاعده مستثنی نیست؛ با این تفاوت که بیشتر به سایر زبان‌ها وام داده و کمتر از آنها وام گرفته است.

به هر کلمه‌ای که از زبان دیگری وارد زبان عربی شده باشد، «الدخیل» گفته می‌شود و در هر دوره‌ای شاهد مجموعه‌ای از واژگان دخیل هستیم؛ برای مثال در عصر جاهلی، بیشتر کلمات دخیل از زبان‌های فارسی، سریانی و یونانی وارد زبان عربی شد و در دورۀ اسلامی، بیشتر از دو زبان ترکیب و فارسی، الفاظی به زبان عربی نفوذ پیدا کرد. اما در دورۀ معاصر، وام‌گیری زبان عربی بیشتر از زبان‌های اروپایی مانند انگلیسی، فرانسوی و ایتالیایی بوده است. همان‌طور که برخی الفاظ از زبان اردو به‌ویژه آنچه در لهجه‌های خلجی رایج بود، به زبان عربی فصیح راه یافته است. زبان‌هایی که برخی از واژگان آنها به زبان عربی و لهجات آن راه یافته است بسیارند؛ نمونه‌هایی از این زبان‌ها و کلمات دخیل عبارتند از:

کلمات انگلیسی: انترنت، ورشة، بنشر، بوک، جربکس، سندوتش، شاط، چیّک و ... ؛ کلمات فرانسوی: رجیم، أرشیف، رتوش، سیرک، أوکازیون، کورنیش، بشامیل و ....؛ کلمات ایتالیایی: فاتورة، بوسطة، تیاترو، برافو و .... که گفتنی است بسیاری از واژگان ایتالیایی از طریق زبان ترکی وارد زبان عربی شده است؛ کلمات ترکی: بصمة، بدورم، بخشة، أفندی، شرشف، طاقم، بکباشی و ....، گفتنی است زبان ترکی نه‌تنها بخشی از کلمات اصیل خود را به زبان عربی وام داد، بلکه الفاظ متعددی از زبان‌های مختلفی همچون فرانسوی، ایتالیایی و فارسی را نیز به زبان عربی منتقل کرد؛ کلمات فارسی: ساده، طازه، خانه، کلیم، بشرف و ....، نباید فراموش کرد که در زبان عربی معاصر، کلمات فارسی فراوانی وجود دارد که همگی از طریق زبان ترکی به زبان عربی راه یافته است؛ کلمات اردو: درزن، بنجرة، هندول، بریانی، شباتی و .... ؛ کلمات یونانی: أسطول، أسقف، إقلیم، طاووس و .... .

تمام الفاظ و عباراتی که در عصر کنونی از سایر زبان‌ها به زبان عربی راه یافته است، متناسب با نیاز مردم نیست؛ برخی از آنها به دلیل گرایش افراد به همانندشدن با شخصیت‌هایی است که آنها را الگوی رفتاری و گفتاری خود می‌دانند؛ الفاظی مانند «طنط، مرسی، بای‌بای» که تعداد آنها اندک است.

عرب‌زبانان توانسته‌اند برای اغلب الفاظ دخیل از سایر زبان‌ها، کلماتی را به عربی وضع کنند؛ از جمله «الهاتف: تلفن»، «الناسوخ: فاکس»، «الحافلة: اتوبوس»، «الشاحنة: کامیون»، «الحاسوب: رایانه»، «القرص: دیسکت»، «الشبکة العالمیة: اینترنت» و .... .

این کتاب ترجمه و تحشیه‌ای از کتاب «معجم الدخیل فی اللغة العربیة الحدیثة و لهجاتها» تألیف دکتر «ف. عبدالرحیم» است که نویسنده در آن به ذکر و ریشه‌یابی واژگانی پرداخته که از زبان‌های ترکی، فارسی، اروپایی، آمریکایی، ژاپنی و سانسکریت به زبان عربی معاصر و لهجه‌های آن راه یافته‌اند.

تمام الفاظ و عبارات ذکرشده در این کتاب، واژگانی نیستند که در دورۀ حاضر وارد زبان عربی شده باشند، بلکه دسته‌ای از آنها در گذشته به زبان عربی راه یافته‌اند که نویسنده آنها را بررسی و ریشه‌یابی کرده است؛ از قبیل نام ماه‌های سریانی و رومی و سایر کلمات.

روش جمع‌آوری و تدوین مطالب این کتاب و مفهوم اصطلاحات به‌کاررفته در آن به این شرح است:

1. منابع جمع‌آوری الفاظ و تعابیر: از منابعی همچون کتاب‌ها و فرهنگ لغت‌های معاصر، رسانه‌های مختلف، پلاکاردها، سخنان افراد مشهور در قبایل و نیز لهجه‌های گوناگون مانند لهجۀ سعودی، مصری، سودانی و لهجۀ مردم بلاد شام.

2. ترتیب کلمات: کلمات این کتاب بر اساس ترتیب الفبایی ذکر شده‌اند و حرف «ة» به عنوان یک حرف مستقل پس از «الهاء» آمده است. در مواردی که مشتقات یک کلمۀ دخیل نیز به عنوان الفاظ و تعابیر دخیل به زبان عربی راه یافته باشند، ذیل همان کلمۀ دخیل اصلی آورده شده است.

3. شرح و توضیح: هرگاه کلمه‌ای از یک منبع مانند فرهنگ لغت یا هر کتاب دیگری شرح شده باشد، نام آن منبع ذکر شده است؛ اما زمانی که در شرح و توضیحات آن منبع دربارۀ کلمۀ منظور، دخل و تصرفی صورت گرفته باشد، پس از نام منبع، یک علامت ستاره (*) درج شده است.

4. ریشه‌یابی: در این کتاب به اصل کلمات دخیل با حروف زبان مبدأ اشاره شده و زمانی که اصل واژه با حروف لاتین نوشته شده باشد، به همان حروف بسنده شده است؛ اما زمانی که اصل واژه با حروف یونانی یا سریلیکی نوشته شود، در داخل کمانک نگارش آن کلمه با حروف لاتین آمده است.