معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جبر و اختیار از زمرۀ موضوعات بغرنجی است که از روزگاران کهن، کنجکاوی آدمیان را به خود جلب کرده و پیوسته، محل مناقشه و مجادلۀ صاحب‌نظران گوناگون ـ از فیلسوفان، متألهان و شریعت‌مداران گرفته تا علمای اخلاق و اصحاب علوم طبیعی، انسانی و اجتماعی ـ بوده است. در طول قرن‌های متمادی که بر بشریت گذشته، کمتر اندیشمندی توانسته است برای این مسئلۀ پیچیده، پاسخی قطعی و راه‌حلی منطقی و پذیرفتنی بیابد؛ تا آنجا که شاید بتوان گفت: انسان‌ها در نخستین ربع قرن بیست‌ویکم، در مقام جواب‌گویی و رهیابی به معضل جبر و اختیار و قضا و قدر، به‌تقریب در همان مرحله و نقطه‌ای باقی مانده‌اند که هزاران سال پیش در آن قرار داشتند.

با توجه به آنچه گفته شد، جای تعجب نیست که جلال‌الدین محمد بلخی نیز با همۀ نبوغ و عظمت اندیشه و والایی منزلتش، از دستیابی به راهبردی قطعی و قانع‌کننده برای برون‌رفت از این بن‌بست یا دوراهی مسدود بازمانده باشد و این واقعیتی است که در این کتاب بدان پرداخته شده است.

نظریات مولانا دربارۀ جبر و اختیار، صرف‌نظر از عنوان اصلی و متعارف، ذیل عنوان‌های متعدد دیگری از جمله قضا و قدر، توکل، تقدیر، تدبیر، جف القلم، رضا، تسلیم و امثال آن ذکر شده است. بیشتر این واژه‌ها و تعبیرها بدون اینکه مترادف باشند، از اشتراک معنایی زیادی برخوردارند. در صفحات این کتاب کوشیده شده با استناد به واژه‌نامه‌های قدیم و جدید به ذکر و توضیح معانی این اصطلاحات پرداخته شود. بنابراین در مقدمۀ کتاب به معنای لغوی و اصطلاحی این واژگان پرداخته شده است.

از نظر مولانا «جبر» اگرنه در همۀ موارد که در اکثریت غالب آنها، همان «قضا و قدر الهی» یا به تعبیر دیگر گونه‌ای تقدیرگرایی است و بنابراین از «جبر فلسفی» و به‌ویژه از «جبر علمی» کم‌وبیش متمایز است. این نوع جبر بالطبع با مفهوم‌هایی نظیر توکل، تسلیم، رضا و امثال آن ارتباطی وثیق و تنگاتنگ دارد. بنابراین در این کتاب به جای واژۀ جبر، از قضاوقدر الهی یا تقدیرگرایی تعبیر شده است. تقدیرگرایی حاوی دو عنصر اصلی است: اعتقاد به قطعیت و حتمیت مشیت الهی، عقیده به تغییرناپذیری آن. در آثار منثور و منظوم مولانا، شواهد مثال متعددی چه در قالب حکایت و تمثیل و چه به صورت گزارۀ مستقل، حاکی از گرایش به قضا و قدر الهی مشاهده می‌شود که در بخش نخست موارد برجستۀ آنها به تفکیک یاد شده است.

بین آثار مولانا اعم از مثنوی معنوی، فیه‌مافیه و دیوان کبیر شواهد متعددی حاکی از تأیید اختیارگرایی مشاهده می‌شود. قضاوت دربارۀ اینکه شواهد مزبور از نظر کمیت و کیفیت چه نسبتی با شواهد دال بر جبرباوری و تقدیرگرایی دارد، آسان نیست. در بخش دوم کتاب شواهد مربوط به این موضوع یعنی رویکرد اختیارگرایانه در آثار مولوی بررسی شده است.

باورداشتن به جبر مطلق یا اختیار مطلق متضمن عواقبی ناپذیرفتنی و بن‌بست‌های ناگشودنی است. مولانا نیز در مواجهه با این بن‌بست، چاره‌ای جز تن‌دادن به راه میانه ـ امر بین‌الامرین ـ نیافته است؛ هرچند در بین اظهارنظرهای منثور و منظوم او موارد متعددی از تأیید تقدیرگرایی مطلق و اختیارگرایی مطلق هم مشاهده می‌شود. در بخش سوم کتاب به عرضۀ شواهدی از آثار مولانا پرداخته شده که در آنها اندیشۀ «امر بین‌الامرین» به گونه‌ای ملحوظ شده است.

نگاهی گذرا به رویکردهای سه‌گانۀ مولانا به مسئلۀ جبر و اختیار، به‌روشنی حاکی از وجود مغایرت‌ها و مباینت‌هایی کلی و اساسی در آرای نامبرده دربارۀ این موضوع است. وی در موارد متعددی و آشکارا، جبراندیش و تقدیرگراست و در مواضع متعدد دیگری نیز به گونه‌ای مشهود اختیارگرا و قائل به تفویض و در موارد معدودی هم از رویکرد میانه (الامر بین‌الامرین» دفاع می‌کند. در بخش پایانی کتاب به مهم‌ترین انتقادها و اشکال‌هایی پرداخته شده که بر آرای او دربارۀ جبر و اختیار وارد به نظر می‌رسد.

از آنجا که بخش اعظم داده‌های این کتاب به ترتیب اهمیت و فراوانی در مثنوی معنوی، دیوان کبیر (شمس) و فیه‌مافیه مندرج است، مراجعۀ مستقیم به این منابع و تجزیه و تحلیل آنها در چارچوب روش تحقیق تحلیل محتوا، منطقی‌ترین و مناسب‌ترین شیوه برای پیشبرد این پژوهش بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمات: مولانا در برابر معمای جبر و اختیار

بخش یکم: رویکرد جبرگرایانه

فصل یکم: تقدیرگرایی در مثنوی معنوی

فصل دوم: نقدیرگرایی و جبرگرایی در فیه‌مافیه

فصل سوم: تقدیرگرایی در دیوان کبیر (شمس)

بخش دوم: رویکرد اختیارگرایانه

فصل یکم: شواهد در مثنوی معنوی

فصل دوم: شواهدی بر تأیید اختیارگرایی در فیه‌مافیه

فصل سوم: شواهد اختیارگرایی در دیوان شمس

فصل چهارم: مناظره‌های مولانا دربارۀ جبر و اختیار

بخش سوم: رویکرد بین‌الامرین

فصل یکم: اندیشۀ امر بین‌الامرین در مثنوی معنوی

فصل دوم: تقدیر الهی را با اراده و مسئولیت انسانی منافاتی نیست

بخش چهارم: نقد آرا

فصل یکم: وجود تعارض و تناقض در نظریات مولانا

فصل دوم: عدم توفیق در ارائۀ یک نظریۀ قطعی و مشخص

فصل سوم: توسل به توجیه و لفظ‌پردازی

فصل چهارم: انتساب اعمالی توجیه‌ناپذیر به باری‌تعالی

فصل پنجم: عذر تقصیر به پیشگاه حضرت مولانا

پی نوشت‌های (بخش‌های یکم، دوم، سوم و چهارم)

منابع

نمایه‌ها