معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در تاریخ فرهنگ ایران، می‌توان شخصیت‌های متعدد و البته برجسته‌ای را نام برد که هرچند ما آنها را به عنوان شاعر می‌شناسیم؛ اما چون نیک بنگریم، خواهیم دید که آنها حکما و اندیشمندانی بوده‌اند که حکمت‌شان را در قالب اشعار تنظیم و تدوین می‌کرده‌اند. در واقع آنها اندیشه و تعالیم خود را با ذوق ادبی و ذائقۀ هنری‌شان درمی‌آمیختند و محصولی ذوابعاد عرضه می‌کردند.

علقه و علاقۀ توأم با خضوع بی‌نظیر در میان متفکران مختلف با عقاید، ادیان، مذاهب، قومیت‌ها و ملیت‌های گوناگون نسبت به شخصیتی چون حافظ، از مهم‌ترین نشانه‌های شخصیت کثرت‌گرایانۀ خواجه است. شخصیتی که ابعاد فرهنگی او به‌اندازه‌ای وسیع است که به هیچ حد و حصری، محدود و محصور نمی‌شود. این ویژگی ممتاز و منحصربه‌فرد اوست که میان سایر بزرگان فرهنگی ما، او را به شخصیتی ممتاز و استثنایی تبدیل کرده است. بر همین اساس خوانش‌های جدید و ناظر به مسائل مبتلابه جامعه و جهان ما از حافظ از اهمیت بی‌بدیلی برخوردار است. در این کتاب کوشیده شده نشان داده شود که حافظ چه درک و دریافتی از مقولاتی چون انسان، خدا، جهان، معنویت و از همه مهم‌تر «دین» داشته است که در میان شیفتگان او از هر قوم و تبار و کیش و آیینی را در سراسر جهان و طول تاریخ می‌توان یافت؟

هرچند نام این کتاب «دین حافظ» است؛ اما منظور از واژۀ «دین» لزوماً آن آئین و مذهبی نیست که حافظ رسما به پیروی از آن شناخته می‌شده است؛ چراکه اساساً این مسئله پرسش جدیدی نیست و از قرن‌ها پیش تاکنون در این مورد، نوشته‌ها و مقالات متعددی منتشر شده که در فصل اول این کتاب نیز به آن پرداخته شده است.

اما دغدغۀ اصلی این اثر نگاهی فلسفی به دیوان خواجه است که در پرتوی آن سعی می‌کند درک حافظ از مقولۀ دین را نشان دهد. چنان‌که می‌دانیم در میان متدینان به ادیان مختلف به طور عام و مسلمانان به طور خاص، نگاه لزوماً مشترکی به «دین» وجود ندارد؛ برای مثال در دین اسلام، درکی که فقها از دین دارند، دارای تفاوتی ماهوی با درکی است که عرفا از آن دارند و نگاه فلاسفه به آن نیز با هر دو نگاه دیگر، تفاوت ماهوی دارد.

این پژوهش تلاش دارد با نگاهی فلسفی به دیوان حافظ و البته تحلیلی از اوضاع فرهنگی، سیاسی و اجتماعی زمانۀ او، تفسیری از غزلیاتش به دست دهد که شاید تا حدی ما را به درکی که خواجه از مقولۀ «دین» داشته است، نزدیک کند. ادعای این اثر آن است که کلام خواجه به برداشتی مبتنی بر کثرت‌گرایی دینی راه می‌دهد؛ درکی پلورالیستیک (کثرت‌گرایانه) که نه‌تنها ناظر به تحمل دیگری با دینی دیگر است، بلکه در آن دیگر و دینش، بصیرت‌ها و حقایقی را می‌یابد که به تلمیح یا تصریح، زبان به ستایش‌اش می‌گشاید.

حال سؤال این است که چرا لازم است تفسیر و خوانشی کثرت‌گرایانه از حافظ داشته باشیم؟ به بیان دیگر چه ضرورتی موجب شد که موضوع این تحقیق ناظر به دیوان حافظ، تکثرگرایی دینی باشد؟ و چرا بناست کثرت‌گرایی دینی از لابلای اشعار و ابیات حافظ بیرون کشیده شود؟ در پاسخ باید گفت بیش از هر چیز دیگری اقتضائات زمان و مسائل مبتلابه دوران ما باشد؛ در جهانی که از هر گوشنۀ آن بانگ تنافر و فریاد تخاصم بلند است و از آسمانش سنگ فتنه می‌بارد و از خاکش تخم کینه می‌روید و در هوایش باد قهر می‌وزد، آشنایی با فرهنگ مدارا، تحمل دیگری و رواداری با مخالف از نان شب واجب‌تر است و از آب شرب حیاتی‌تر. بنابراین برای نیل به این مهم، صرف پرداختن به مبانی و مبادی نظریات فلسفی و آموزه‌های کاربردی آن کافی نیست، بلکه به نظر می‌رسد وقتی رد یافته‌های فکری ـ فلسفی بشر عصر جدید در سنت‌ها و فرهنگ‌های پذیرفته‌شده ملت‌های گوناگون و مذاهب مختلف نشان داده شود، حتما می‌تواند توفیق بهتری کسب کند تا به بیان آموزه‌های فلسفی صرف بسنده شود.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

مقدمه

فصل اول: فرهنگ جامعه و زمانۀ حافظ، تحولات سیاسی دوران او تجربۀ زیسته‌اش

بخش اول: زندگی حافظ؛ میان دو بلیۀ بزرگ

بخش دوم: شیراز عصر حافظ

بخش سوم: تجربۀ زیستۀ حافظ

فصل دوم: نوع دین‌داری و عرفان حافظ

فصل سوم: نسبت حافظ با سایر مذاهب و ادیان

بخش اول: نگاه درون‌دینی حافظ به نمادها و انبیای سایر ادیان

بخش دوم: نگاه برون‌دینی حافظ به مادها و انبیای سایر ادیان

فصل چهارم: کثرت‌گرایی دینی حافظ بر اساس دیوان

بخش اول: پلورالیسم حقانیت در دیوان حافظ

بخش دوم: پلورالیسم نجات در دیوان حافظ

بخش سوم: علیه «انحصارگرایی دینی»

فصل پنجم: ریشه‌های پلورالیسم در دیوان حافظ

فهرست منابع

نمایه