معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

پس از چیرگی مسلمانان بر ایران، گسترش زبان و الفبای عربی سبب جدایی ادبیات آن دوران از ادبیات پیش از خود شد. اگرچه در دورۀ ساسانیان نیز نوشتن و خواندن نوشته‌های ادبی یا دینی چندان رایج نبود یا دست‌کم در گرو گروهی ویژه از مردم قرار داشت، اما می‌توان گفت پیچیدگی خط فارسی میانۀ زرتشتی (پهلوی) از یک‌سو و دگرگونی‌های زبانی متأثر از گسترش زبان عربی به عنوان زبان علم و ادب از سوی دیگر، سبب شد که بخش باارزشی از ادبیات فارسی به فراموشی سپرده شود؛ تا آنجا که اکنون هنگام گفتگو از ادبیات فارسی آن بخش که به خط و زبان‌های فارسی میانه و پیش از آن در دست است، به کلی نادیده گرفته می‌شود. حال آنکه از این گروه گنجینه‌ای گران و درخور به جای مانده است که شایستۀ شناخت و توجه بیشتری است.

از این میان رسالۀ کوچک «خسرو قبادان و ریدگ» درون‌مایه‌ای درخور دارد که از زاویه‌های گوناگون شایستۀ بررسی است. خسرو و ریدگ نوشته‌ای است به خط و زبان پهلوی (فارسی میانۀ زرتشتی) که زندگی در دربار ساسانیان و فرهنگ ایرانیان در روزگاران پایانی ساسانی (زمان خسرو انوشیروان) را روایت می‌کند. این دوران شاهد شکوفایی موسیقی، ادب و فلسفه برای ایرانیان بود و فرهنگ برآمده از آن بعدها الگویی برای حکمرانان عرب به‌ویژه دربار عباسیان شد. چنان‌که کارگری آن را می‌توان در روش زندگی، نوشته‌های ادبی ـ تاریخی و پادشاهی عباسیان دید.

رسالۀ خسرو و ریدگ را می‌توان در دستۀ ادبیات تعلیمی جای داد که در واقع نشان از سابقۀ طولانی این گونه در تاریخ ادبیات دارد. ادبیات تعلیمی به آموزش، اندرز و اخلاق می‌پردازد.

این رساله پرسش و پاسخ‌هایی است میان پادشاه و جوانی به نام خوش‌آرزو که در اینجا ریدگ نامیده می‌شود. ریدگ که از خانواده‌ای نامور و توانگر است، در کودکی پدر خود را از دست داده و پس از آن به خواست پدر و زیر آموزش جانشین او، به‌خوبی پرورش یافته و آموزه‌های دینی را آموخته و دبیری را فراگرفته است. او در سواری و تیراندازی و نیزه‌پرانی و خنیاگری و ستاره‌شناسی و بازی‌های گوناگون استاد شده (بندهای 1 تا 18) و به دربار آمده تا مورد مهر شاه قرار گیرد. شاه برای راستی‌آزمایی ریدگ، گفته‌های او را می‌آزماید و دربارۀ بهترین خوراک‌ها (بندهای 20 تا 54)، می‌ها (55 تا 59)، آنچه با می می‌خورند (65 تا 66)، نغمه‌ها (60 تا 64)، گل‌ها و بوها (68 تا 94)، زنان (95 تا 97) و اسبان (98 تا 100) سیزده پرسش از او می‌کند و ریدگ به همۀ آنها پاسخ شایسته می‌دهد. پس شاه برای آزمایش دلیری از او می‌خواهد دو شیر را که رمۀ اسبان شاه را به هراس افکنده‌اند، زنده در دام اندازد. پیروزی ریدگ در این دو آزمایش سبب می‌شود که به مقام بزرگ‌مرزبان کشور گماشته شود (110 تا 120).

از داستان خسرو قبادان و ریدگ دو نسخه در دست است؛ نخست متن پهلوی با نام «هوسروی کواتان و ریدگی» و دوم برگردان عربی آن که به دست ثعالبی نوشته شده است. برگردان عربی از پهلوی چکیده‌تر است و چند جا افزوده‌هایی بر نوشتۀ پهلوی دارد. در دیباچۀ این نوشته ریدگ دربارۀ خود و خاندان و زندگی‌اش سخن می‌گوید و در پایان نوشته دربارۀ زنده‌گرفتن دو شیر به دست او سخن به میان آمده که اینها در برگردان عربی نیامده است.

نویسندۀ این داستان مانند نویسندگان بسیاری از نوشته‌های پهلوی ناشناس است. متن را جاماسب آسانا در سال 1986 در مجموعۀ «متن‌های پهلوی» در بمبئی به چاپ رساند و جمشید جی مانک جی اونوالا آن را با برگردان انگلیسی در 95 صفحه منتشر کرد. برگردان عربی این نوشته را ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل الثعالبی نیشابوری در کتاب نام‌آور خود «غرر اخبار ملوک الفروس و سیرهم» با نام «ذکر الخصائص والنفائس التی اجتمعت له» آورد.

در این کتاب افزون بر آوانویسی، برگردان نوشته به فارسی نو و ریشه‌شناسی واژه‌های آن، با به‌کارگرفتن منابع تاریخی گوناگون، ویژگی‌های دیگر این نوشته نیز بررسی شده است. در بخشی جداگانه متن عربی این نوشته و تفاوت‌های آن با اصل فارسی نیز تشریح شده است. در پایان کتاب واژه‌نامۀ عربی و پهلوی آمده است و نگاره‌هایی به عنوان شاهد در کنار نوشته‌ها جای گرفته‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

متن پهلوی

آوانویسی نوشته

برگردان نوشته و آوانویسی واژه‌ها

دربارۀ رسالۀ خسرو و ریدگ

متن عربی

واژه‌نامۀ پهلوی به فارسی

واژگان معرب در متن عربی

منابع