معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مثنوی «گلشن راز» از آثار باارزش و مشهور عرفانی، محصول ذوق و عشق شیخ محمود شبستری، عارف بزرگ قرن هفتم و هشتم هجری است. این کتاب با وجود حجم کم، مأخذ مهمی در جهت شناخت عرفان و کلام اسلامی ایران به شمار می‌رود و دانستن مطالب آن، به ادراک معانی صوفیانه در شعر فارسی کمک می‌کند. در این اثر شاعر تحت تأثیر حکمت ابن عربی و شیوۀ شعر عطار و مولانا بوده و مسائل عرفانی و فلسفی را همراه با تمثیلات و حکایات مناسب مطرح کرده است.

«گلشن راز» در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف و در پاسخ سؤالات امیر حسینی هروی، یکی از شعرا و نویسندگان شیعی قرن هفتم و هشتم هجری سروده شده است. در هفدهم شوال سال 717 هجری، رسولی از خراسان نامه‌ای منظوم حاوی مشکلات ارباب اشارت را در مجلسی که شبستری در آنجا حضور داشته، برخوانده است. مرد کاردیده‌ای که مرشد شیخ محمود بوده و بعضی او را بهاءالدین تبریزی دانسته‌اند و محمد لاهیجی در شرح «گلشن راز» خود او را شیخ امین‌الدین نامیده، به شبستری پیشنهاد پاسخ‌دادن به سؤالات را کرده است. شیخ محمود ابتدا از این کار سرباز زده و علت را بیان مطالب در رسائل منثور خود ذکر نموده است. آن شخص از شبستری پاسخ منظوم می‌طلبد و او به طریق ایجاز و فی‌البداهه، نامه را پاسخ می‌دهد و به رسول می‌سپارد تا پاسخ را به هروی برساند. پس از بازگشت آن رسول، پیر و مرشد شبستری از او درخواست افزون بر اشعار را می‌کند و شیخ محمود در سایۀ توفیق الهی، طی چند ساعت مثنوی «گلشن راز» را می‌سراید.

تعداد سؤالات هروی را 15، 19 و 36 نوشته‌اند؛ اما آنچه از متن «مفاتیح الاعجاز» استنباط می‌شود، 18 سؤال است. تعداد ابیات مشتمل بر سؤالات «گلشن راز» را برخی 16 و بعضی 17 بیت دانسته‌اند که در شرح لاهیجی 16 بیت است. تعداد کل ابیات «گلشن راز» نیز در نسخ مختلف متفاوت است و از 958 بیت تا 1006 بیت ذکر شده که نسخۀ شرح لاهیجی شامل 1006 بیت است. به دلیل اهمیت «گلشن راز» تاکنون حدود پنجاه شرح و حاشیه و نظیره بر این اثر نگاشته شده است.

در این کتاب پس از مقدمه‌ای در بیان «گلشن راز» و شروح مهم آن و احوال شیخ محمود شبستری، متن «گلشن راز» تصحیح شده است. در ضمیمۀ کتاب متنی با عنوان «شرح ده بیت آغازین گلشن راز» تصحیح شده که از شارحی ناشناخته است. شارح در این شرح همچون شروح دیگر «گلشن راز» در مواردی تحت تأثیر «مفاتیح الاعجاز» شمس‌الدین محمد لاهیجی قرار گرفته و حتی در مواردی عین عبارات و اشعار مورد استناد لاهیجی را به کار برده است. در این شرح فقط ده بیت آغازین «گلشن راز» مورد شرح مختصری قرار گرفته و سپس در هجده قسمت که شارح آنها را با نام «حقیقت» مطرح کرده، به بیان مطالب عرفانی و توضیح پاره‌ای از نکات مورد اشارۀ صوفیان پرداخته است که اهمیت این شرح مختصر در همین مباحث است. از جمله مطالب مطرح‌شده در این حقیقت‌ها عبارتند از: تعین، تشبیه و تنزیه، اسمای حق‌تعالی، قضا و قدر، عقاید جبریه، اشاعره و معتزله دربارۀ قدرت حق، نفس و روح، انسان صغیر و انسان کبیر، عالم مثال، کشف، نوم و غیبت، اقسام تجلی، انواع فنا، تکلیف، بهشت و دوزخ و چگونگی لذات و آلام آن.

در این شرح، شارح هر یک از مطالب عرفانی موردنظرش را در عبارتی ساده و مختصر با استناد به آیات، احادیث، سخنان بزرگان و اشعار فارسی و عربی بیان نموده است. از این شرح فقط یک میکروفیلم به دست آمده که در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود.

آوردن فهرست‌های مفصل آیات، اسامی اشخاص، اشعار عربی و فارسی و ....، فرهنگی از لغات مثنوی و همچنین کشف‌الابیات آن نیز آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

گلشن راز

مثنوی گلشن راز

توضیحات مثنوی گلشن راز

کشف‌الابیات

تصحیح شرح ده بیت آغازین گلشن راز و بیان مطالب عرفانی در هجده قسمت به نام حقیقت

توضیحاتی دربارۀ متن مورد تصحیح

متن شرح گلشن راز

موارد تصحیح‌شده در نسخه

تعلیقات

فرهنگ لغات

فهرست آیات

فهرست احادیث، اقوال و عبارات عربی

فهرست اشعار عربی

فهرست اسامی اشخاص

فهرست اسامی کتب

فهرست اصطلاحات

کتاب‌نامه