معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«فضائل بلخ» یکی از متون کهن زبان فارسی است. اصل این کتاب به زبان عربی و به قلم شیخ‌الاسلام ابوبکر عبدالله بن عمر بن محمد بن داود الواعظ البلخی در 610 قمری فراهم آمد و توسط عبدالله بن محمد بن القاسم الحسینی البلخی به زبان فارسی در 676 قمری ترجمه شد. این کتاب مشتمل بر زندگی‌نامۀ هفتادنفر از مشایخ بلخ است که در طول هفت سده (سدۀ یکم تا هفتم قمری) هر کدام به گونه‌ای با این شهر مرتبط بوده‌اند.

دربارۀ مؤلف آن اطلاعات اندک است و اطلاعات موجود نیز برگرفته از مطالبی است که در همین کتاب آمده است. نام او شیخ‌الاسلام ابوبکر عبدالله بن عمر بن محمد بن محمد بن داود الواعظ صفیّ الملة والدین البلخی است. سال تولد او به‌صراحت بیان نشده است. با قدری احتیاط می‌توان پنداشت او به سال 565 قمری به دنیا آمده است و هنگام تألیف این کتاب در سال 610 قمری تقریبا 45 سال داشته است. از چگونگی تحصیل او اطلاعی در دست نیست و نیز از اسامی استادانش به جز یکی که در ترجمۀ شیخ هفتادم این کتاب بدان اشاره شده، یعنی ابوبکر محمد بن احمد بن ابراهیم الزاهد البلخی، آگاهی در دست نیست. او سفرهای متعددی در خود خراسان بزرگ از جمله ترمذ، بخارا، جوزجانان، فاریاب، واشگرد، کولان و نیز سفری به مکه داشته است. او به برخی از آنها اشاره کرده است.

در سال 676 قمری، یعنی شصت سال بعد از حملۀ مغول و 58 سال پیش از آنکه ابن بطوطه به بلخ بیاید و از ویرانی آن سخن بگوید، یکی از فرهیختگان این شهر تصمیم می‌گیرد تا نسخۀ شخصی «فضائل بلخ» را که تازه به دستش رسیده بود، از عربی به فارسی ترجمه کند. نام او عبدالله بن محمد بن القاسم الحسینی بلخی بود. او تربیت‌شدۀ معدود مراکز علمی خراسان بزرگ به شمار می‌رفت که از کشتار مغول جان سالم به‌در برده یا بعد از مغول سر برآورده بودند. وجود این کتاب در این زمان در بلخ تعجب‌آور است؛ چراکه شهر به ویرانه‌ای مبدل شده و عمدۀ عالمان از مسکن و مأوای خود گریخته یا کشته شده‌اند، کتابخانه‌ها نابود شده و مراکز علمی و مدارس هم از میان رفته‌اند.

حسینی بلخی متعلق به اولین نسل بعد از حملۀ مغول بود. زندگی وی بر ویرانه‌های بلخ سپری می‌شد. از زندگی علمی او اطلاعی در دست نیست؛ ولی نثر ترجمه‌ای او نشان می‌دهد محضر استاد یا استادانی را درک کرده و ادبیات فارسی و عربی را در سطح عالی خوانده است و با وجود زندگی در سدۀ هفتم، کاملاً به سنت‌های ادبی زبان فارسی در سده‌های پیشین وفادار و بدان‌ها پایبند بوده است. او دربارۀ انگیزۀ خود از ترجمۀ این کتاب در دیباچه آورده است: «بنا بر استدعای بعضی از دوستان که یاران موافق بودند و می‌خواستند که کتابی در فضایل بلخ تصنیف کرده شود تا در صحیفۀ روزگار به یادگار بماند. عمری در تدبیر و تفکر این اندیشه بودم تا این اتفاق خوب روی نمود و این صبح سعادت از مشرق حصول طلوع کرد و کتابی در فضایل بلخ و شمایل اهالی وی از تصنیف شیخ الاسلام الواعظ ..... البلخی .... به خط مبارک او یافته شد، به لغت تازی، به عبارتی لطیف و ترکیبی پاکیزه و فصاحتی بی‌غایت و بلاغتی بی‌نهایت». او ترجمۀ این کتاب را در ماه رمضان سال 676 قمری خارج از شهر بلخ و در قصبۀ کفشگران به اتمام رسانید.

مترجم دربارۀ اصل کتاب توضیحی نداده و نیز از روش خود در ترجمه سخنی به میان نیاورده است؛ ولی در دو بخش از کتاب که متعلق به خودش است؛ یعنی در در مقدمۀ مترجم و نیز در «خاتمة الکتاب» عباراتی را آورده که نشان می‌دهد اولا حجم اصل عربی کتاب بیشتر از حجم ترجمۀ آن بوده است و دیگر آنکه در ابتدای کار به عنوان نمونه، چند جزء از اصل کتاب را ترجمه می‌کند و به حاکم نشان می دهد و پس از تأیید او، به ترجمۀ تمامی کتاب دست می‌یازد. بدین ترتیب اصل کتاب «فضائل بلخ» به همت حسینی بلخی به فارسی ترجمه می‌شود.

شیخ‌الاسلام در افتتاح کتاب از فصول سه‌گانۀ این اثر سخن می‌گوید و سپس می‌افزاید عالمان بسیاری مانند «خزاین و دفاین ملوک» در بلخ آرمیده‌اند و آثار بسیاری دربارۀ ایشان نیز تصنیف شده است؛ ولی همۀ مؤلفیم بر نقصان آثار خود معترف بوده و اقرار کرده‌اند که این تصانیف در بزرگی ایشان از کوه ذره‌ای و از دریا قطره‌ای است. او نام این تصانیف را ذکر کرده است: کتاب طبقات، مناقب بلخ، تاریخ بلخ، طبقات علی بن الفضل، تاریخ بلخ ناصرالدین سمرقندی، معجم الکبیر کتاب علمای بلخ و ..... . او در ادامۀ گفتار خویش به قالب کتاب و نیز اندکی به روش خود در این اثر اشاره کرده است: «هفتاد نفر از علمای کرام و فضلاء و فقها که معروف و منسوب بدین شهرند و اشباح ایشان در این خاک مدفون است، بر تعاقب ذکر کرده شد. از هر یکی، خبری و اثری نقل کرده آمد. و حکایتی بر حسب حال ایشان، ایراد افتاد .... و بعضی از مقامات و وقت وفات ایشان، شرح داده شد. و هفتاد نفر از آن مقبلان را ذکر کرده آمد».

در فصل‌های اول و دوم کتاب به تاریخ بلخ، شرایط جغرافیایی آنجا و امتیازات این شهر نسبت به سایر بلاد پرداخته شده است. فصل سوم بدنۀ اصلی کتاب است که در این بخش از هفتاد شیخ که در بلخ می‌زیستند یا در آنجا مدفون بودند، سخن گفته شده است. روش اصلی شیخ‌الاسلام در تدوین این کتاب در فصل سوم دیده می‌شود. ترتیب و توالی زندگی‌نامه‌های مشایخ، سنواتی است. شیخ اول، رومان بلخی است که در سدۀ نخست هجری می‌زیسته و شیخ هفتادم، ابراهیم زاهد بلخی است که هم‌عصر مؤلف بوده و در 584 قمری درگذشته است. در یک نگاه کلی اطلاعاتی که نویسنده ذیل نام هر یک از مشایخ ارائه می‌دهد، بدین قرار است:

نام کامل (اسم، کنیه و لقب)، تاریخ تولد، مرگ و محل دفن، ارائۀ حکایاتی دربارۀ برخی از شیوخ (تعداد این حکایات در طول فصل سوم به ده‌ها حکایت می‌رسد) سخنانی به نقل از شیخ موردنظر دربارۀ موضوعات مختلف که البته بیشتر موضوعات اخلاقی است، ذکر احادیثی به نقل از هر شیح که اسناد آنها به پیامبر (ص) ختم می‌شود.

ارزش زبانی و ادبی ترجمۀ این کتاب زمانی اهمیت می‌یابد که بدانیم هنگامی که مترجم در دورۀ مغول و در دهه‌های پایانی سدۀ هفتم قمری این کتاب را ترجمه می‌کرد، خواسته یا ناخواسته، دانسته یا نادانسته هنوز میراث‌دار سنت زبانی و ادبی خراسان در سده‌های پنجم و ششم قمری بود و خود را مقید به رعایت قواعد آن سنت‌ها می‌دانست. در نتیجه این کتاب به تبع بسیاری از آثار منثور این دوره، بیشترین تأثیر را از سبک مرسل، مربوط به دوره‌های اول و دوم پذیرفت. ترجمۀ مترجم از نثری یکسان و یکپارچه برخوردار نیست و پستی و بلندی بسیاری دارد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

1. مؤلف و مترجم فضائل بلخ و مشوق ترجمۀ آن

2. روش تألیف و ترجمه

3. ارزش‌های سه‌گانۀ فضائل بلخ

4. دستنویس‌های فضائل بلخ

5. پیشینۀ تحقیقات در باب فضائل بلخ

فضائل بلخ

دیباچه مفتتح الکتاب

الفصل الاول: فی فضائلها المنصوصة

الفصل الثانی: فی شمائلها المخصوصة المحسوسة بها

الفصل الثالث: فی ذکر العلماء

آخر الکتاب

خاتمة الکتاب

پیوست‌ها

1. مشایخ هفتادگانۀ بلخ

2. فرهنگ مفردات و ترکیبات

3. فهرست عمومی اعلام

4. منابع و مآخذ