معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تا چند پیش فرض بر این بود که قدیمی‌ترین ترجمۀ موجود به فارسی از کتاب «الف لیلة و لیلة» توسط عبداللطیف تسوجی (همراه با اشعاری از میرزا سروش) در 1259 قمری و به درخواست شاهزاده بهمن میرزا، پسر چهارم عباس میرزا در دورۀ محمدشاه قاجار انجام شده است. خود تسوجی نیز ظاهراً فکر می‌کرد کوشش او اولین ترجمۀ «هزارویک شب» به فارسی است. وی در ابتدای ترجمه‌ای از «هزارویک شب» آورده است که اگرچه مطایبات کتاب «الف لیلة و لیلة» ندما را به کار آید و اشعارش ادبا را بلاغت افزاید و خاص و عام به خواندن و شنودن آن رغبت تمام دارند، تا زمان او که مصادف به سلطنت محمدشاه قاجار بوده است، کسی به ترجمۀ فارسی «الف لیلة و لیلة» نپرداخته بوده تا همه کس بهریاب توانند شد. این فرض تقریباً در جملۀ آثار تحقیقی فارسی و انگلیسی تکرار شده بود.

اما نزدیک به سه دهه قبل از تسوجی، محمدباقر خراسانی بزنجردی در حوالی سال 1193 شمسی، نسخه‌ای از «هزارویک شب» حاوی 276 شب را به فارسی برگرداند. بر اساس یادداشت مقدمۀ بزنجردی بر دو نسخۀ به‌دست‌آمده از این ترجمه، می‌دانیم که او در حوالی سال 1151 شمسی در بزنجرد خراسان متولد شده است. در آن روزگار که برای منشیان فارسی‌دان در شبه قاره که هنوز فارسی زبان اداری و ادبیات درباری بود، کسب‌وکار رونق داشته است، خراسانی بزنجردی که شهر به شهر از دیار خود دور شده بود، در چهل‌سالگی وارد حیدرآباد دکن می‌شود. یک ماه از ورود وی به آنجا گذشته، با اشراف و اعیان انگلیسی ساکن حیدرآباد در ارتباط می‌شود. نزدیک چهل سال نزد هنری راسل نمایندۀ کمپانی هند شرقی در حیدرآباد دکن به منشی‌گری می‌پردازد و در این زمان بنا به پیشنهاد راسل، شروع به ترجمۀ «هزارویک شب» به فارسی بر اساس نسخۀ دوجلدی عربی که در اختیار داشته می‌کند. در پایان با اعطای عنوان «ترجمۀ هنریه» آن را به پیشگاه حامی مالی و صاحب‌کارش هنری راسل تقدیم کرد.

تاکنون دو نسخه از «ترجمۀ هنریه» یافت شده است. یک نسخه پیش از این جزء کلکسیون سر ادوارد هنری وینفیلد بوده که در پی فوت او به انستیتو هندی در آکسفورد اهدا شده و بعدها به کتابخانۀ بادلین در این دانشگاه منتقل و امروزه در این کتابخانه نگهداری می‌شود. نسخۀ دوم در کتابخانۀ هاوتون کتابخانۀ نسخ خطی و کمیاب دانشگاه هاروارد نگهداری می‌شود. در هر دو نسخه در موارد چندی نام حکایت در حاشیه نوشته شده، اما این در کل متن تداوم نداشته است.

در همان خطوط اول مقدمۀ مترجم ترکیب «هزارویک شب» در کنار لیالی لیل به کار رفته که نشان می‌دهد این ترکیب نیز پیش از ترجمۀ تسوجی به عنوان معادل توسط خراسانی بزنجردی استفاده شده است. پس از ستایش خداوند و نعت پیامبر اکرم، مترجم شرحی از زندگی خود به دست می‌دهد که طبق آن پس از تولد در بزنجرد خراسان، «به استدعای آبشخور و به مقتضای سرنوشت» از مولد خود در خراسان دوری گزیده و شهر به شهر سفر کرده تا در سن حدود چهل‌سالگی در 1225 قمری وارد حیدرآباد دکن در هندوستان شده است.

آنچه اهمیت ترجمۀ بزنجردی از «هزارویک شب» را دوچندان می‌کند، نه صرفاً قدمت آن به نسبت ترجمۀ تسوجی و تفاوت‌های سبکی و زبان این دو، بلکه تعلق ترجمۀ بزنجردی به یک شاخۀ متفاوت و قدیمی‌تر از نسخ «هزارویک شب» است. ریشۀ داستان «هزارویک شب» متنوع و هندی و ایرانی و عربی است. محققین بر این باورند که احتمالاً نسخه‌ای معیار از «هزارویک شب» در نیمۀ دوم قرن سیزدهم میلادی در سوریه یا مصر تحت سلطنت مملوک‌ها کتابت شده است که این نسخه در دست نیست. فرض وجودش اما به دلیل شباهتی است که در محتوا، فرم و سبک در نسخه‌های رونوشت اولیه وجود دارد. جملگی نسخ اولیه‌ای که امروزه موجودت یک مجموعه هسته‌ای مشترک داستانی در خود دارند که فرض وجود نسخۀ معیار مکتوب‌شده اما ازدست‌رفته را تقویت کرده است. به این نسخ اولیه شاخۀ سوری یا شامی «هزارویک شب» گفته می‌شود. شاخۀ دوم از نسخ «هزارویک شب» شاخۀ مصری است که عمدۀ نسخ متأخر جزء این شاخه هستند. جملگی آنها غیر از یکی که در قرن هفدهم کتابت شده، در نیمۀ دوم قرن هجدهم و نیمۀ اول قرن نوزدهم کتابت شده‌اند.

ترجمۀ بزنجردی از روی نسخه‌ای متعلق به شاخۀ قدیمی‌تر «هزارویک شب» یا شاخۀ سوری رخ داده است. خود او در مقدمه‌اش اشاره کرده که ترجمه‌اش بر اساس یک کتاب دوجلدی از «حکایات عجیبه و قصص غربیه کتاب الف لیله و لیله» به زبان عربی که در دست داشته و حاوی 276 حکایت بوده است، انجام شده و او کتاب حاضر را «بی کم و زیاد به قدر امکان ترجمه و تفسیر» نموده است. طبیعتا با توجه به تاریخ 1814 که تاریخ‌گذاری برای این ترجمه شده، نسخۀ مبدأ او نمی‌توانسته هیچ‌کدام از نسخه‌های چاپی عربی کتاب بوده باشد.

مقایسۀ متن ترجمۀ برنجردی با قدیمی‌ترین نسخۀ عربی «هزارویک شب» موسوم به نسخۀ گالان شباهت فراوان این دو را نشان می‌دهد. غیر از این تعداد تقریبی شب‌ها (حدود 280 شب)، حکایت‌های مندرج در آنها و مسیر روایی در هر چهار نسخۀ سوری با ترجمۀ بزنجردی مطابقت دارد. ترجمۀ بزنجردی نیز در پایان شب 276 درست شبیه هر چهار نسخۀ سوری در میانۀ داستان قمرالزمان ناتمام می‌ماند. در نتیجه باید نتیجه گرفت که منبع بزنجردی نسخۀ خطی‌ای بوده که در اختیار داشته و متعلق به شاخۀ سوری «هزارویک شب» بوده است.

بزنجردی در روش کار ترجمۀ خود می‌نویسد: «در ترجمۀ مطالب مذکوره در آن لیالی به کثرت استعارات در عبارات و افزونی سجع و کنایات پرداختم، بلکه اغلب به بیان مقاصد کتاب اکتفار رفته گاه‌گاهی مطالب را در کسوت سجع و سلاسه و لباس استعاره و کنایه جلوه‌گر ساختم». ترجمۀ اشعار عربی موجود در هر دو جلد را نیز که در نسخۀ تسوجی، میرزا سروش انجام داده، در این ترجمه خود محمدباقر خراسانی انجام داده است.

به طور کلی از نظر ساختار روایی بعد از مقدمۀ مترجم، این نسخه شامل یازده داستان کلی است که شش داستان اول آن خود هر یک چمد حکایت را در خود دارند. هم مقایسۀ حکایت‌ها و هم ترتیب داستانی نشان‌دهندۀ تعلق ترجمۀ بزنجردی به شاخۀ سوری است. با پایان 276 شب، ترجمۀ بزنجردی نیز چون شاخۀ سوری در میانۀ داستان قمرالزمان به‌ناگهان قطع می‌شودو تنها تفاوت ترجمۀ بزنجردی با شاخۀ سوری در 27 شب نهایی است. ماجرا بدین شکل است که هر دو نسخه در دسترس از ترجمۀ بزنجردی چند صفحۀ سفید در کتابت خود جای گذاشته‌اند و بعد از آن روایت دوم و کاملی از قمرالزمان و نیز حکایت غانم را کتابت کرده‌اند.

ویرایش انتقادی این کتاب بر اساس دو نسخۀ در دسترس در کتابخانۀ بادلین و کتابخانۀ هاوتون انجام شده است.