معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

همان‌گونه که زنده‌یاد احمد مهدوی دامغانی از شاگردان استاد محمود شهابی خراسانی نیز اعتراف داشت، با وجود ویژگی‌های منحصربه‌فرد استاد شهابی در عرصۀ نظر و عمل که چون شهابی ثاقب در آسمان اندیشه می‌درخشد، جایگاه علمی او برای نسل جوان معاصر ناشناخته مانده است. تنها راه برای اینکه پرده از رخ این مهروی جهان اندیشه برکشیده شود، انتشار تمامی آثار وی است.

افزون بر احاطۀ شگرف وی در حوزه‌های گوناگون علمی و نیز تربیت شاگردان و تألیف آثار به‌یادماندنی، باید به قریحۀ شعری او نیز اشاره داشت. وی به مانند پدر خود که «شهاب» تخلص داشت، شعر می‌سرود و تخلصش «استاد» بود.

استاد محمود شهابی نوشته‌های متعددی به زبان‌های فارسی و عربی در موضوعاتی گوناگون از قبیل منطق، فلسفه، دین، فقه و اصول، تفسیر و ... از خود به یادگار گذاشته است. اما آثار منطقی وی بدین قرار است: خردسنج، دانش‌زا، رهبر خرد، منطق.

موضوع این کتاب یعنی «دانش‌زا» علم منطق است. نویسنده هوشمندانه این نام را برگزیده، چون منطق دانشی برای بخردانه اندیشیدن و ابزاری روشمند برای کشف لغزش‌های ذهنی و سنجش خرد است تا آدمی بتواند به دانش‌ها و معارف دست یابد و به‌نوعی دانش‌زایی کند. به دیگر سخن: دانش‌زایی و دستیابی به آگاهی‌های درست و نو تنها از مسیر منطق امکان‌پذیر است؛ زیرا این منطق است که ابزار درست اندیشیدن را در اختیارمان قرار می‌دهد، نه چیز دیگر. منطق در ول حیات بالندۀ خود در دورۀ معاصر مراحلی را پشت سر گذاشته است؛ اما در حوزۀ منطق سنتی، میان اندیشمندان ایرانی معاصر، دکتر محمود شهابی نقشی بسزا داشته است. او از برجسته‌ترین منطق‌دانان معاصر است که با انگیزه‌های گوناگون و برای گروه‌های متفاوت ریز و درشت، به تألیف چهار اثر بی‌بدیل در علم منطق به زبان فارسی همت گماشت.

نویسنده این کتاب را مستقل نمی‌داند، بلکه آن را شرحی بر «خردسنج» می‌داند. مهم‌ترین ویژگی این کتاب در مرحلۀ نخست نثر روان و گویای آن است که همانند زبان مخاطبان آن دوران، آمیخته با واژگان تازی است. افزون بر آن تلاش کرده تا پیشینۀ مثال‌ها را از منابع زبان فارسی (چون گلستان، مثنوی و ....) و ضرب‌المثل‌های رایج بیاورد و گاهی گریزی نیز به زبان عربی می‌زند.

استاد شهابی ساختار این کتاب را بر اساس شیوۀ منطق دوبخشی، یعنی تصورات و تصدیقات سامان بخشیده و همانند شیوۀ معمول، مبحث الفاظ را به عنوان مقدمۀ مبحث تصورات عرضه داشته است. یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب، تقسیم‌های پی‌درپی مفاهیم و اصطلاحات کاربردی است که برخاسته از ذهن منطقی نویسنده است.

نویسنده هیچ مطلب فرعی ضروری را فروگذار نکرده و آن را در قالب اشاره، تبصره و تذییل در اختیار مخاطب قرار داده است. او بار دیگر ضمن نقل سخنان اندیشمندان خودی چون ابن سینا و فیلسوفان غربی چون کانت و هگل، به‌درستی تأکید می‌کند برخلاف پندار آنها پدیدآورندۀ منطق، ارسطو نیست، بلکه او تنها گردآورنده و عرضه‌کنندۀ مباحث منطقی در سیمای یک دانش است. این اندیشمندان ایرانی دوران باستان بودند که مباحث منطقی را در لابلای نوشته‌های خویش برای نخستین بار عرضه داشتند و ارسطو با چیره‌دستی آنها را صید و در کنار هم گردآوری کرد و سامان بخشید.

مهم‌ترین منبع این کتاب نوشته‌های ابن سینا به‌ویژه «اشارات» و بعد «دانشنامۀ علایی» و «شفا» و «النجاة» است. در رتبۀ بعد به تناسب به منابعی چون «اساس الاقتباس» و «شرح خواجه بر اشارات» و .... استناد کرده است.

تصحیح کتاب بر اساس اصل دست‌نوشت آن موجود به شمارۀ 25438 در کتابخانۀ ملی انجام گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

پیش‌نوشتار

مقدمه در رؤوس ثمانیه علم منطق

مبحث الفاظ

مبحث تصورات

مبحث تصدیقات

صناعات خمس

خاتمه

منابع و مآخذ

مقدمۀ انگلیسی