معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

میخائیل باختین (1895 ـ 1975) که بسیاری او را بزرگ‌ترین اندیشه‌ورز ادبی در سدۀ بیستم می‌دانند، سه نظریۀ بنیادی دارد که سخت به هم پیوسته‌اند: بوطیقای اجرا ـ اظهار (به عنوان بزرگ‌ترین واحدهای انتقال معنا)، رمان‌مندی و گفتگوگرایی. وی در نظریۀ اول ژانرها را به عنوان بزرگ‌ترین واحدها یا الگوهای انتقال معنا مطالعه می‌کند. در نظریۀ دوم رمان را به عنوان پیچیده‌ترین ژانر به بررسی می‌گذارد. اما نظریۀ «گفتگوگرایی» او بنیادی فلسفی و در واقع معرفت‌شناسی دارد و همچون چتری فراگیر دو مورد اول را دربر می‌گیرد. در اصول دو نظریۀ اول از دل نظریۀ سوم بیرون می‌آیند. برای همین در فهم کارهای فکری باختین و راه طولانی‌ای که طی کرده، بهترین کار این است که از نظریۀ گفتگوگرایی آغاز شود. با این کار هم مبنای فلسفی او دربارۀ معرفت‌شناسی معلوم می‌شود و هم زمینۀ خوبی را برای فهم ژانرهای ادبی فراهم می‌آورد و در نهایت نیز کمک می‌کند تا به درک او از تاریخ نزدیک‌تر شویم.

باختین در نظریۀ گفتگوگرایی متأثر از معرفت‌شناسی کانت است و از این زاویه نیز فرآیند خودآگاهی هگلی را نقد می‌کند؛ اما هم‌زمان کانت را نیز به گونه‌ای به نقد می‌کشد. برای این کار وی از نظریۀ نسبیت اینشتین بهره می‌گیرد. به همین دلیل می‌توان وی را از نوکانتی‌هایی دانست که در دهه‌های آغازین سدۀ بیستم در دانشگاه‌های روسیه و آلمان بسیاری از کرسی‌های فلسفه را در اختیار داشتند.

منظور باختین از گفتگوگرایی بسیار پیچیده است و در واقع آن را به‌مثابۀ یک ساختار می‌شناسد که امکان می‌دهد هر فرد هم معنای موردنظر خود را با آن تولید کند، هم ابزاری الگویی باشد برای رسیدن به خودآگاهی و هم فضایی مادی تلقی شود که در آن معنای موردنظر منتقل می‌شود. البته باختین همۀ این فرآیندها را منوط به حضور اجتماعی دیگران می‌داند و منظور او از دیگران هر فرد دیگری غیر از «خود» است که می‌تواند در جریان تولید و انتقال معنا دیدگاهی متفاوت به «خود» ارائه دهد.

باختین رمان را نیرومندترین ابزار رسیدن به خودآگاهی می‌داند؛ چون پنج عامل بنیادی در آن فعال عمل می‌کنند: ساختار گفتگویی که در رمان می‌تواند چند گوینده و شنونده را در لایه‌های مختلف دربر گیرد؛ توان بالایی که در شخصی‌کردن زمان و مکان دارد؛ پیروی از انگیزه و هدف گوینده و شنونده برای انتقال گفتمانی شخصی؛ امکان دیدن موضوع از زوایه ـ نگاه‌های متعدد؛ بالاخره توان بالای رمان در استفاده از ژانرهای دیگر، به‌ویژه ژانرهای روزمره. باختین این ویژگی‌های مهم رمان را در اصطلاح رمان‌مندی مورد مطالعه قرار می‌دهد و در این میان آنهایی را بهترین رمان می‌داند که شخصیت‌هایشان مثل آدم‌های واقعی توان تألیف‌کردن خود را داشته باشند.

رمان‌‌مندی نظریۀ سوم باختین است که در چارچوب تئوری ژانرها به آن می‌نگرد. وی رمان را ژانر بسیار توانمندی در انتقال معنا و روند خودآگاهی خواننده می‌داند. دلیل آن هم این است که تمام لایه‌های مورد بحث در تئوری ژانرها را می‌تواند در خود بازتاب دهد. رمان‌مندی بحث ژانرها را برمی‌گرداند به نظریۀ معرفت‌شناسی او؛ از این‌رو نیز نمی‌توان آن را جداگانه مورد بررسی قرار داد.

در این کتاب سه نظریۀ گفتگوگرایی، ژانرها و بوطیقای رمان باختین مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. نگارنده کوشیده با مثال‌های زیاد و به‌ویژه مثال از ادبیات فارسی و اندیشمندان ایرانی موضوع را ملموس‌تر کند. به‌ویژه در بحث معرفت‌شناسی که از رکن‌های اندیشه‌ورزی در فلسفۀ کهن ما هم بوده است؛ چنان‌که بحث «خود را بشناس» او از بنیادی‌ترین تلاش‌های فلسفی در عرفان و تصوف از نمونه‌های آن است.

بعد از مقدمه، در بخش دوم به شرایط زیستی و تحصیلی باختین پرداخته شده است. در این بخش دوره‌های فکری او و آثاری که در هر کدام از این دوره‌ها آفریده، مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. بخش سوم می‌کوشد اصطلاح‌های کلیدی باختین را توضیح دهد و به برابرنهادهای فارسی آنها بپردازد. بخش چهارم که بسیار طولانی است، به ریشه‌های فلسفی باختین دربارۀ معرفت‌شناسی و نقش آن در ساختار گفتگویی ذهن می‌پردازد. در واقع این بخش بنیاد فکری باختین را از جنبه‌های مختلف پی می‌گیرد. دو بخش بعدی به «نظریۀ رمان‌مندی» باختین و «بوطیقای اجرا ـ اظهار» در ژانرهای سخن می‌پردازد. چهار جستار دربارۀ رمان بخش بعدی کتاب است که در آن مبانی فکری باختین دربارۀ تاریخ تحولی رمان دنبال شده است. وی این بحث را عمدتا در چهار جستار آورده که در این بخش تجزیه و تحلیل می‌شوند.

بخش «باختین و تاریخ» به نگرش او دربارۀ تاریخ رشد اندیشه و نقش رمان در آن می‌پردازد. بخش پایانی کتاب که رئوس رویدادهای مهم زندگی باختین را نشان می‌دهد، بیشتر تکمله‌ای است برای قراردادن زندگی و فعالیت‌های کاری او در چارچوبی زمانی و مکانی.

فهرست مطالب کتاب:

1. سرآغاز

2. باختین در گذر زمان

3. چند اصطلاح کلیدی

4. نظریۀ گفتگوگرایی

5. رمان‌مندی گفتگو

6. ژانرهای سخن و بوطیقای اجرا ـ اظهار

7. بوطیقای رمان

8. باختین و تاریخ

9. رویدادنگاری زندگی باختین

کتاب‌نامه

نمایه