معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«شکوفه» دومین نشریۀ زنان است که به همت مریم عمید در سال‌های پایانی دورۀ قاجار منتشر شد. مریم عمید ملقب به «مزین السلطنه» سال 1261 هجری به دنیال آمد و تقریباً هم‌سن و سال گوهر خانم بود. روی نقشۀ جغرافیا هم محل تولدشان فاصلۀ زیادی با هم نداشت. مزین السلطنه در سمنان متولد شده بود. پدرش رئیس الاطباء ـ پزشک قشون ناصرالدین شاه ـ بود و مادرش از دختران دربار ناصری. یک برادرش فرماندار تهران بود و دیگری نمایندۀ مجلس.

این کتاب منتخبی از روزنامۀ «شکوفه» است و طبق انتظار باید از همان ابتدای مقدمه دربارۀ خود نشریه و تأثیرش بر زنان و کل جامعه حرف زد، اما هویت «شکوفه» با هویت صاحب‌امتیاز و مدیرمسئولش گره خورده است. اگرچه به قول خود مزین السلطنه «روزنامه زبان ملت است»، مدیریت سیاست‌مدارانۀ او بود که سبب شد بسیاری از اولین‌ها در تاریخ مطبوعات زنان، مثل اولین نقدهای اجتماعی در قالب کاریکاتور، به نامش ثبت شود.

مریم عمید زنی اهل فکر، شجاع و دلسوز بود و جسارتش در انجام کارهای نو نام او را در تاریخ زنده نگه داشته است. بعد از صد سال و گذر از فرازوفرودهای تاریخی فراوان کشور، می‌توان امروز گفت صبیۀ مرحوم میرزا سیدرضی رئیس‌الاطباء جلوتر از زمانش حرکت می‌کرد. دغدغه‌های او دربارۀ تربیت و سلامت جسمی و روانی دختران و زنان، تلاش‌اش برای سوادآموزی دختران و تدوین برنامه‌های درسی مدارس دخترانه و فعالیت‌های مدنی‌اش برای آبادانی کشور هنوز تأمل‌برانگیز است.

این کارها نتیجۀ تربیت و تحصیل او بود. مریم عمید از همۀ امکانات و امتیازاتی که در اختیارش بود، به‌درستی استفاده کرد: دروس اولیه را از پدرش یاد گرفت و برای آموختن علوم مختلف به استادان سرشناس مراجعه کرد. سراغ عکاسی رفت، به زبان فرانسه مسلط شد و دانشش را گسترش داد. بسیاری از مطالب نشریه را خودش نوشته و به گواه همین مطالب می‌تواند ادعا کرد قلم خوبی داشت، اهل شعر و ادبیات بود و کتاب می‌خواند و گاهی در نوشته‌هایش به کتاب‌ها ارجاع می‌داد؛ برای مثال در اولین مطلب از شمارۀ نخست روزنامه حرفش را با بخش‌هایی از دیباچۀ خیرات حسان شروع کرده، کتابی که در آن اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات دورۀ ناصری، شرح‌حالی از زندگی زنان مشهور را نقل کرده است.

انتشار «شکوفه» از سال 1291 خورشیدی آغاز شد و تا سال 1295 ادامه پیدا کرد. این نشریۀ چهارصفحه‌ای هر دو هفته یک بار در قطع رحلی منتشر می‌شد. فرم و محتوای آن در چهار سال انتشارش چند بار تغییر کرد. این نشریه در سال اول انتشار، چاپ سنگی با خط نسخ و سپس نستعلیق داشت و از سال دوم به بعد با حروف سربی منتشر شد. با توجه به وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران در سال‌های حکومت احمدشاه و وقوع جنگ جهانی اول، سیاست نشریه هم به‌مرور عوض شد و محتوای تربیتی کم‌کم جای خود را به دغدغه‌های وطن‌دوستانه داد. بعضی از شماره‌های این نشریه به موضوعات مختلفی پرداخته‌اند و بعضی دیگر تنها به یک مطلب اختصاص دارند. گاهی شروع نشریه با اعلان و اعتذار و اخطار است و گاهی در صفحۀ آخرش کاریکاتور چاپ شده است. در بعضی از شماره‌های نشریه، مدیرمسئول دربارۀ سختی‌های کار و تغییراتی که به دلیل همین مشکلات اتفاق افتاده، توضیح داده است. در چنین شرایطی چاپ کاریکاتور هم سختی‌های کار را چندبرابر می‌کرد.

مزین‌السلطنه در شمارۀ هشتم سال سوم پس از تبریک سال نو، دربارۀ انتشار کاریکاتور نوشته است: «هر نمره که اقتضا نماید کاریکاتور اخلاقی و حفظ الصحی و بشریتی تشکیل می‌شود اگرچه اسباب خیلی ضرر است و از بابت اینکه کاغذ و سایر لوازم دیگر خیلی گران شده است و اداره متضرر شده است». به همین دلیل تنها در پایان تعداد اندکی از شماره‌های نشریه کاریکاتور منتشر شده است. سیزده کاریکاتور در سال اول و سه کاریکاتور در سال سوم. هر کاریکاتور برای رساندن کامل‌تر پیام، علاوه بر تصاویر پرجزئیات و دقیق کاریکاتوریست‌ها متن مفصلی هم دارد. نثر متن کاریکاتوریست‌ها متفاوت با بقیۀ مطالب روزنامه است. بیشتر گفتگوها به زبان محاوره نوشته شده‌اند و به جای نکات ادبی از ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات عامیانۀ زیادی استفاده شده است.

گرافیک و فرم نوشتاری در مطالب «شکوفه» تقریباً یکسان است و این نشریه برای تمایز مطالب مختلف از عناوینی مثل مقاله، مکتوب، لایحه، رقعه، اعلان و اعتذار استفاده کرده است. البته مطالبی هم داشته است که به گزارش‌های مطبوعاتی شبیه‌اند؛ مثل «نخستین قونقرۀ نسوان» که گزارشی دربارۀ انجمنی از زنان مسلمان هندی به نقل از نشریه‌ای دیگر است. از ارزشمندترین مطالب این روزنامه، گزارش‌هایی راجع به مدارس دخترانه است. در این گزارش‌ها شرح کاملی از وضعیت مدارس، نام دانش‌آموزان و آماری از تعداد آنها و قبولی‌ها هم ارائه شده است.

این کتاب حاصل مطالعۀ همۀ شماره‌های در دسترس روزنامۀ «شکوفه» است که در کتابی با عنوان «شکوفه به انضمام دانش: نخستین روزنامه و مجلۀ زنان در ایران» گردآوری شده است. کتابخانۀ ملی این کتاب را در سال 1377 منتشر کرده و در آن تصویر تمام صفحات باقی‌مانده از روزنامۀ «شکوفه» آمده است. در این گزیده دغدغه‌های مزین‌السلطنه و میزان اهمیت موضوعات مختلف و میزان پرداختن به آنها درنظر گرفته شده است: مسائلی مانند سلامت زنان، تحصیل دختران، وضعیت مدارس دخترانه، نکات تربیتی برای موفقیت در زندگی مشترک، وطن‌دوستی و مانند اینها. فصل‌بندی کتاب نیز با توجه به همین موضوعات انجام شده است. در پایان هر فصل نیز کاریکاتوری متناسب با مضمون آن فصل به همراه متن تایپ‌شدۀ آن آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ نویسنده

سوادآموزی زنان

حفظ الصحۀ خواتین

در تربیت دوشیزگان

دربارۀ خانم‌های اروپ و ممالک متمدنه

وطن‌دوستی و وطن‌خواهی

راپورت مدارس نسوان

مکتوبات وارده

واژگان و پی‌نوشت‌ها