معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آیا آگاهی از زندگی و کارنامۀ محمد مسعود می‌تواند به فهم یا ریشه‌یابی بخشی از دشواری‌هایی که اکنون با آنها دست به گریبانیم کمک کند؟ در جواب باید گفت آری؛ چراکه هرچند کالبد مسعود دیری است که به خاک پیوسته، ولی اندیشه‌ای که او یکی از آوازه‌گران و سخنگویان نامدار و پرشور و بی‌پروایش بود، هنوز زنده است و مانند آتش زیر خاکستر با ملایم‌ترین نسیم مساعدی می‌تواند شعله‌ور شود، کما اینکه بارها شده است. آرمان او، استدلال‌ها و آرزوها و کینه‌هایش را هر روز به‌درجات ولی مکرر، از زبان رهگذران در کوچه و بازار، در بن‌مایه‌های سخنرانی‌های شماری از دولت‌مردان از دیروز تا امروز در تفسیرها و تحلیل‌های برخی از اهل قبیلۀ سیاست از هر سنخ و گروه و در نوشته‌های این یا آن شنیده و خوانده می‌شود. اندیشه‌ای که ریشه‌اش به ناکامی خرده‌بورژوازی در بهره‌مندی از یا مشارکت در قدرت سیاسی برآمده از انقلاب مشروطه بازمی‌گردد و نقشی مؤثر و ماندگار ولی کمتر دیده‌شده اگر نه نادیده، در مهم‌ترین تحول‌های سیاسی سدۀ پیش داشته است.

محمد مسعود (1280 ـ 1326) نویسندۀ رمان‌های پرفروش اجتماعی و روزنامه‌نگار مشهور، در شهر قم چشم به جهان گشود. پدرش میرزا عبدالله قمی تجارت‌خانه‌ای داشت و با درآمد آن زندگی‌اش را می‌گذراند. او در 28 شهریور 1320 سه روز بعد از استعفای رضاشاه، برای دریافت امتیاز انتشار هفته‌نامه‌ای با عنوان «مرد امروز» اقدام کرد. پس از ده ماه زحمت و مرارت، سرانجام توانست به آرزوی دیرینه‌اش جامل عمل بپوشاند و در 29 مرداد 1321 نخستین شمارۀ آن را منتشر کرد. در فصل نخست کتاب به زندگی او از قم تا بروکسل پرداخته شده است.

مسعود شهرت رمان‌نویسی خود را بیشتر وامدار کتاب «تفریحات شب» است. به محض انتشار آن کتاب، شماری از اهل قلم سرشناس روزگار همانند جمال‌زاده، محیط طباطبایی، مایل تویسرکانی و میکده به نوعی او را تشویق و تحسین کردند. جمال‌زاده دربارۀ او معتقد بود اگر مسعود به نوشتن ادامه ندهد، «حکم شیشه عطری را خواهد داشت که سر آن باز مانده است و تمام عطر پربها به هوا رفته و باطل» می‌شود. نثر ساده و استفادۀ او از اصطلاح‌ها و تشبیه‌های کوچه و بازار تهران هر کسی را به آثارش متمایل می‌کرد. همچنین نتیجۀ «نقش تاریخی» نوشته‌های او تأثیرگذار بود که به شهرت او می‌افزود. در فصل دوم جنبۀ رمان‌نویسی او بررسی شده است.

هدف مسعود از روزنامه‌نگاری و روشی که برای دستیابی به آن برگزید، بی‌سابقه نبود و پیشینۀ آن به ملکم‌خان ناظم‌الدوله و انتشار روزنامۀ «قانون» می‌رسید. البته این داوری به‌هیچ‌وجه دربارۀ مسعود و نشریۀ «مرد امروز» صادق نیست؛ چراکه انگیزه‌های حقیر و فرمایه و صرفاً شخصی مسعود و فحاشی‌هایش در نشریه‌اش نه‌تنها در مجموع خیر و سودی برای عموم به بار نیاورد، بلکه برعکس نماد ابتذال سیاست‌ورزی و تنزل آن تا حد آوازه‌گری پیش‌پاافتاده‌ترین امیل خرده‌بورژوازی بود. مسعود به‌جز این میراثی برای فرزندان معنوی‌اش باقی نگذاشت و از این لحاظ تفاوت او با ملکم‌خان از زمین تا آسمان است. بررسی جنبۀ روزنامه‌نگاری مسعود فصل سوم کتاب را به خود اختصاص داده است.

رمان‌های مسعود آیینۀ تمام‌نمای حقیرترین و سخیف‌ترین امیال چشم‌وگوش بازشده‌ها بود. داستان‌سرایانی که کوشیده‌اند با ترسیم تصویری وحشتناک و غیرواقعی از فقر خانوادۀ مسعود و محیط زندگی او، دستاویزی وحشتناک برای تفسیری دیدگاه‌های بعدی‌اش و فضای رمان‌هایش بیابند، توجه نکرده‌اند مسعود در نوشته‌هایش بیش از آنکه از درد فقر بنالد، در حسرت تنعم می‌سوخت و آن‌قدر که او از مشاهده پرخوری و خوش‌پوشی و کاخ‌نشینی دیگران ناراحت می‌شد، از گرسنگی و ژنده‌پوشی و بی‌سرپناهی خود ناراحت نبود. بررسی اندیشۀ مسعود از خلال رمان‌ها و روزنامه‌نگاری‌اش در فصل چهارم آمده است.

رخدادهایی همانند رویارویی شاه و اقوام، افزایش تدریجی نفوذ آمریکا در ایران، گسترش فعالیت‌های گروه‌های مذهبی ـ سیاسی، اگر در قالب فرضیۀ تضاد منافع امپریالیست‌ها ریخته و نگریسته شود، تصویر روشنی از سپهر سیاسی کشور به هنگام ترور مسعود به دست می‌دهد. در فصل پایانی کتاب فرضیه‌های مربوط به ترور مسعود از خلال اسناد بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل یکم: زندگی یک نفر جهنمی

فصل دوم: رمان‌نویسی

فصل سوم: روزنامه‌نگاری

فصل چهارم: شالودۀ اندیشه

فصل پنجم: چرخۀ تباه

منابع

نام‌نامه