معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب به معرفی عباس‌میرزا، شاهزادۀ شایستۀ قاجار پرداخته است. شایستگی او به اذعان دوست و دشمن بر کسی پوشیده نیست. او ساده‌زیست و از گزند «شراب و زن و آواز» در امان و مظهر نجابت و صداقت یک ملت سنتی کهن‌سال و ایلیاتی بود. چنان‌که میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام در مرگش چنین گفته است: «دریغ و درد که آسمان نخواست ایران نظام گیرد و دولت و دین انتظام پذیرد».

محور محتوایی و هستۀ کانونی کتاب، برجستگی شخصیت شاهزاده‌ای از قاجاریان است که فلسفۀ فکر و اندیشۀ او با تنک‌مایگی و تیره‌کاری‌های شاهان قاجار کاملاً تفاوت داشت. تمرکز نگارنده بر وجه تمایز خصوصیات حاکمان با عموم قاجاریان است. محکومیت قاجاریان در پیشگاه ملت ایران از باب عملکرد سیه‌کارانۀ این دودمان در دوران حکومت‌شان به نوع فرمانروایی پادشاهان و حاکمان ولایات این سلسله بازمی‌گردد. از این‌رو در تجزیه و تحلیل عملکرد 130 سالۀ قاجاریان باید به این وجه تمایز توجه کرد؛ زیرا به‌یقین نمی‌توان جامعه‌ای را به عملکرد جمعی از آن نسبت داد. در این میان، قاجاریانی هستند کهز شایستگی و لیاقت بارزی برخوردارند؛ عباس‌میرزا یکی از این پرشمار است.

ولایت‌عهدی عباس‌میرزا با رقابت‌های سیاسی بین‌المللی و دخالت مستقیم روس و انگلیس روبرو شد و هم‌زمان در عرصۀ داخلی نیز از رقابت و دشمنی شاهزادگان و درباریان مصون نماند. جدا از کاستی‌ها، تلاش مستمر او گویای وطن‌پرستی‌اش است. او که دشمن واقعی تجمل بود، به لباس سادۀ سرخی که نقره‌دوزی‌ شده بود، ملبس بود و مانند تمام ایرانیان کلاه ساده‌ای از پوست برۀ سیاه بر سر داشت. تنها زینتش عبارت از یک خنجر مرصع بود و تانکوانی در جایی اظهار می‌دارد: «حرکات و اطوارش خیلی جالب توجه و مظهر اصالت و نجابت است، خیلی قشنگ صحبت می‌کند، به فاصله می‌خندد، چشمانش آینۀ ضمیر اویند و مکر و کید در آنها مشاهده نمی‌شود».

او تحصیلات عالیه داشت و تاریخ و آداب و رسوم اروپا را به‌خوبی می‌شناخت و از علوم نظامی و ریاضی و زبان‌ انگلیسی نیز بی‌بهره نبود. چهرۀ نجیب او، شهامت و بزرگ‌منشی او .... تحسین‌برانگیز است.

ناپلئون به منظور مقابله با انگلستان با روسیه کنار آمد و در 26 ژوئن 1807 میلادی، قرارداد تیلسیت را امضا کرد و شوربختانه عهدنامۀ فین‌کن‌اشتاین و آنچه در مورد ایران متقبل شده بود، نادیده گرفت. در سال 1811 میلادی، روس و انگلیس قراردادی علیه فرانسویان منعقد کردند و اولیای امور دولت ایران مانند همیشه از این جریان مهم سیاسی بی‌خبر بودند و در نتیجه نایب‌السلطنه غافلگیر شد و این شکست به معاهدۀ گلستان در سال 1813 انجامید. سر گور اوزلی سفیر انگلیس در ایران و میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی، طرفدار انگلیس بودند و آنان موجب عقد این عهدنامه شدند. عثمانی‌ها با هفتادهزار سرباز به مرزهای ایران حمله کردند که عباس‌میرزا به کمک ده‌هزار سواره و پیاده که از مرکز فرستاده شده بودند، موفق شد جلوی تجاوز ارتش عثمانی را بگیرد. جنگ‌های دوم ایران و روس از سال 1826 آغاز شدند؛ اما با وجود شجاعت و تلاش عباس‌میرزا به دلایل فراوان با تصرف شهر تبریز توسط روس‌ها منتهی به شکست ایران در سال 1828 شد. در انتهای جنگ‌های دورۀ دوم، عباس‌میرزا در دهخوارقان با ژنرال ایوان پاسکویچ فرماندۀ کل قوای روسیه در باب انعقاد قرارداد صلح به مذاکره نشست. شاهزاده حسن‌علی میرزا شجاع‌السلطنه، حکمران خراسان با سپاهیان خود به تهران آمد و بقیۀ دشمنان عباس‌میرزا نیز در تهران علیه او آشوبی برپا کردند؛ ولی معاهدۀ ترکمانچای عاقبت به تاریخ 1243قمری منعقد شد و از آن عصر دیگر ایران به معنایی به صورت دولتی پوشالی و حایل میان روسیه و هندوستان درآمد.

عباس‌میرزا تا سال 1246 قمری والی آذربایجان بود. در این سال مأمور یزد و کرمان و بعد در سال 1247 مأمور ایالت خراسان شد. او اغتشاشات یزد و کرمان را در سال 1246 بدون خونریزی و جنگ پایان داد. او در مشهد سخت بیمار شد و در دهم جمادی‌الثانی سال 1249 به ناخوشی ورم کلیه درگذشت و پیکرش در حرم امام رضا (ع) مدفون شد.

در این کتاب به ترتیب این مباحث طرح شده است: خصوصیات اعم از تولد تا مرگ؛ شاه و یارانش؛ جنگ‌های زمان او؛ موانع در برابرش؛ اصلاحات نظامی، اقتصادی، قضایی، مذهبی، عمرانی، فرهنگی؛ زنان و فرزندان و سیاست‌مداران دوران ایرانی و روسی.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار نویسنده

مقدمه

فصل یکم: خصوصیات

فصل دوم: شاه و یاران

فصل سوم: جنگ‌ها

فصل چهارم: موانع

فصل پنجم: اصلاحات

فصل ششم: زنان و فرزندان

فصل هفتم: سیاست‌مداران دوران

فهرست منابع