معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در میان داستان‌های عامیانۀ فارسی، سه کتاب بیش از همه شهرت دارند که عبارتند از: حسین کرد، رستم‌نامه و امیرارسلان. در میان این سه داستان مشهور فارسی، شهرت داستان امیرارسلان از همه بیشتر است؛ یعنی می‌توان این داستان را مظهر داستان‌های عامیانۀ فارسی نامید و شاید به همین سبب تنها داستان عامیانه‌ای که فیلمی از آن تهیه شد، همین داستان بود که با عنوان «امیرارسلان نامدار» بر روی پردۀ سینما ظاهر شد.

بسیاری از مردم میهن ما مطالعۀ داستان‌های عامیانه را با خواندن امیرارسلان آغاز کرده‌اند و بسیارند کسانی که به‌جز امیرارسلان، داستان عامیانۀ دیگری را مطالعه نکرده‌اند. شهرت فوق‌العادۀ داستان امیرارسلان به‌راستی امر شگفت‌آور است. این پهلوان اصلاً رومی ـ یا بهتر است گفته شود که ترک است، دلیری‌ها و پهلوانی‌ها و هنرنمایی‌هایش بیشتر در روم و فرنگ صورت می‌گیرد و نام و نشان او کوچک‌ترین ارتباطی با ایران و ایرانی ندارد. افزون بر این مدتی دراز از نگارش آن نمی‌گذرد و اگر در نظر بگیریم حسین کرد از دورۀ صفوی برجای مانده و رستم‌نامه از روی شاهنامۀ فردوسی نوشته شده است و تاریخ ماخذ شاهنامه و در نتیجه رستم‌نامۀ منثور به هزاران سال پیش از ظهور اسلام می‌پیوندد، در حالی که امیرارسلان در دورل ناصرالدین شاه و به‌یقین در اواخر دوران سلطنت آن پادشاه نگاشته شده است، شهرت آن بیشتر مایۀ شگفتی می‌شود.

بسیاری از لوازم قبول عام یافتن در داستان امیرارسلان وجود نداشته است: نه سابقۀ کهن تاریخی دارد، نه با داستان‌های حماسی و افسانه‌های ملی ایرانی پیوسته است و نه در قهوه‌خانه‌ها به وسیلۀ قصه‌خوانان به مردم عرضه شده است. پس راز این همه محبوبیت و شهرت و قبول خاطری که این داستان مستحدث و بیگانه با آداب و رسوم و سنن او افسانه‌های ملی ما یافته است، چیست؟

گروهی معتقدند این کتاب را یکی از دختران ناصرالدین شاه نوشته و جمعی عقیده دارند دیگری نویسندۀ آن بوده است. یکی از اسنادی که که روشن‌کنندۀ این موضوع است، نوشتۀ دوستعلی معیرالممالک است. ایشان دربارۀ پدیدآمدن داستان امیرارسلان نگاشته‌اند: «ناصرالدین شاه از خازن‌الدوله دو دختر داشت به نام توران آغا و تومان آغا که چهار تا پنج سال تفاوت سن داشتند. هنوز به حد بلوغ نرسیده بودند که مادرشان درگذشت. شاه آنها را به مادربزرگ نگارنده واگذار کرد. چون به سن رشد رسیدند، شاه توران آغا را «فخرالدوله» و تومان آغا را «فروغ‌الدوله» لقب بخشید. پس از چندی فخرالدوله به عقد مهدی‌قلی‌خان مجدالدوله درآمد ... ایام بیکاری را در کتابخانۀ خصوصی که شاه در اندرون داشت به مطالعه می‌گذرانید. ادیب و شاعر و شیرین‌سخن و خوش‌خط بود .... پس داستان امیرارسلان .... زائیدۀ فکر نقیب‌الممالک و ذوق و همت فخرالدوله می‌باشد ....».

امیرارسلان از لحاظ تنوع صحنه‌ها و گوناگونی حوادث بر تمام داستان‌های عامیانۀ ایرانی برتری دارد. با آنکه بسیاری از حوادث داستان روی گردۀ داستان‌های قدیم‌تر تنظیم و از آنها تقلید شده، اما گویندۀ داستان کوشیده است حوادث را از یک‌نواختی همیشگی داستان‌های عامیانه خارج سازد. در این داستان عیاری و شیرین‌کاری پیادگان و شاطران و عیاران و خنجربازی و درکارآوردن داروی بیهوشی به دست عیاران مطلقا وجود ندارد و این از دو جهت است: نخست آنکه این داستان‌ها از بس در کتاب‌های گوناگون تکرار شده، لطف و زیبایی و دلپذیری خود را از دست داده بود و دیگر شیرین‌کاری و ظرافتی نبود که مهتر نسیم عیار و عمر بن امیه ضمری نکرده باشد. دوم آنکه در دوران ناصرالدین شاه دیگر رسم شاطری و دوندگی از میان رفته و این گروه به‌کلی از میان رفته بودند.

لحن نوشتۀ این داستان بسیار ساده و جذاب و دلکش است و با آنکه بعضی مکالمه‌ها و شاخ‌وبرگ‌ها بسیار دراز است، اما ملال‌خیز نمی‌نماید و خواننده را کسل نمی‌کند و رشتۀ عبارت به روانی و سادگی و نرمی تمام کشیده می‌شود. سبک نگارش این داستان در میان تمام داستان‌های عامیانه ممتاز است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

1. سفر خواجه نعمان و سود سرشار او

2. تولد امیرارسلان

3. ایلچی فرنگ

4. تسخیر روم و کشتن سام‌خان فرنگی

5. به سوی فرنگ

6. خواجه طاووس و خواجه کاووس

7. نیرنگ قمر وزیر

8. دیدار با معشوق و کشتن رقیب

9. الماسخان داروغه

10. دام فریب

11. سرگردانی و آوارگی

12. قلعۀ سنگ و فولاد زره دیو

13. پاره‌دوز شهر لعل

14. قتل فولادزره

15. کشته‌شدن قمر وزیر و مادر فولادزره

16. قلعۀ سنگباران و قتل مادر فولادزده

17. طلسم باغ فازهر

18. الهاک دیو

19. شیر گویا

20. ریحانۀ جادو و خلیفه‌هایش

21. بازگشت

22. کامیابی و فرمانروایی