معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

پس از تازش عرب‌ها به ایران، زبان عربی نیز به ایران راه یافت و زبان رسمی کشور شناخته شد. با پیشروی آنها دین اسلام نیز از قلمرو حجاز قدم بیرون نهاد و در بلاد دیگر گسترش یافت و از این‌رو ملت‌های نومسلمان یا آنها که هنوز با پرداخت جزیه، دین آبا و نیاکان خود را حفظ کرده بودند، لازم بود که معنی کتاب مسلمانان یعنی «قرآن» را بدانند و از قوانین آن آگاهی یابند. چنین شد که ایرانیان به ترجمۀ قرآن و نوشتن فرهنگ عربی و برگرداندن واژه‌های آن به فارسی دست یازیدند. یکی از ویژگی‌های ارزشمند این دو دسته از نوشته‌ها این است که این کتاب‌ها دربرگیرندۀ بسیاری از لغات پارسی است که بعدها فراموش شده و تنها به وسیلۀ همین کتاب باقی مانده است. از این‌رو این نوشته‌ها از نظر زبان‌شناسی اهمیت بسزایی دارند و آنها را می‌توان گنجینه‌ای از واژه‌های اصیل و کهن فارسی یا بهترین مآخذ زبان فارسی دانست.

یکی از این نوشته‌های ارزشمند، فرهنگی کهن است که به شمارۀ 6788 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی جای گرفته است. این مجموعه سه بخش دارد: نخستین بخش آن «زبدة الطب» سیداسماعیل جرجانی، بخش دوم «باب الارزاق» از نویسنده‌ای ناشناس است و سومین بخش که از صفحۀ 56 ر آغاز می‌شود و در صفحۀ 104 پ به پایان می‌رسد، فرهنگ است. متن به خط نسخ و به اندازۀ درشت و بر صفحاتی به اندازۀ 13/5*17/5 سانتی‌متر نوشته شده و 2258 مصدر و اسم عربی و برابر فارسی آنها را در هر صفحهع میانگین هفت سطر عربی و هر سطر میانگین 3 ـ 4 واژه دربر می‌گیرد. برابر فارسی هر یک از واژه‌ها زیر آن واژه نوشته شده است. واژه‌ها با نقطه‌ای شنگرف از هم جدا شده است. عنوان هر فصل (دربرگیرندۀ واژه‌های انجامیده به یک حرف) با «حرف الـ......» آغاز شده است؛ ترتیب واژه‌های هر بخش نیز بر اساس نخستین حرف است.

آغاز و انجام این فرهنگ افتاده است؛ بنابراین از نویسنده و رونویسنده و تاریخ رونوشتن آن و مسائل دیگر آگاهی‌ای در دست نیست. بخش فرهنگ بسیار کهنه‌تر از بخش‌های دیگر می‌نماید و تاریخ رونویسی این فرهنگ را در فهرست دست‌نوشت‌های کتابخانۀ مجلس، سدۀ ششم دانسته‌اند؛ اما با احتیاط بیشتر باید آن را تا پایان سدۀ هفتم رساند.

این فرهنگ را در ردۀ فرهنگ‌های معمول، همچون «المصادر» زوزنی یا «تاج المصادر» بیهقی یا «السامی» میدانی نمی‌توان جای داد؛ زیرا از واژه‌های گنجانیده در آن برمی‌آید گسترۀ مخاطبان آن با این فرهنگ‌ها یکسان نیست. به نظر می‌رسد نویسنده فرهنگ را برای نوآموزان عربی نوشته است و وجود شماری از واژه‌های ساده و آسا‌ن‌یاب گواهی بر این سخن است: «باب: پاره‌ای از کتب»، «صعب: سخت»، «حسرة: دریغ»، «طاقة: توان» و .... . افزون بر این شماری از اسامی خاص مانند «بزرجمهر»، «ابونواس»، «ابوالفضل» نشان از آن دارد که این فرهنگ، نوشته‌ای کاربردی و ویژۀ نوآموزان و کم‌دانشان عربی و ادب بوده است.

از ویژگی‌های دیگر این فرهنگ، فشردگی برابرهای فارسی است؛ یعنی به جای برگرداندن واژۀ عربی به یک بند فارسی، بیشتر تعریف صفتی به دست داده شده است؛ برای مثال «جوهر» به جای ترجمه به «آنچه به خود پاید/باشد» به «خودباش» برگردانده شده است.

از دیگر ویژگی‌های این فرهنگ نیز آن است که در مواردی ابتدا به معنای نخست و لفظی آن برگردانده شده و سپس معنای معمول و مصطلح آن نیز به دست داده شده است. برای نمونه «معاد: جای بازگشت، یعنی آن جهان»، «نحوس: بدبختان، یعنی ستارگان زیان‌رساننده».

اشارۀ نویسنده به کنیه‌های اشخاصی ویژه مانند ابوالفضل بیهقی، ابوحلیم و نیز نگاهی که نویسنده به شعر سنایی غزنوی داشته، می‌تواند نشانگر آن باشد که شاید جایگاه نگارش اثر در همان غزنه بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

بررسی‌های پیشین

ویژگی‌های زبانی

ویژگی‌های آوایی

ویژگی‌های نوشتاری

* فرهنگ کهن عربی ـ فارسی

فهرست تفصیلی واژه‌های فارسی

فهرست الفبایی واژه‌های عربی

نمایۀ کسان

نمایۀ جای‌ها

نمایۀ کتاب‌ها

واژه‌های به‌کاررفته در مقدمه (جز واژه‌های فارسی نو)

* کوته‌نوشت‌های منابع

* فهرست منابع

* عکس نسخۀ دست‌نویس فرهنگ کهن عربی ـ فارسی