معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بی‌شک جنجالی‌ترین شخصیت در تاریخ عرفان اسلامی، حسین بن منصور حلاج است. بین مشایخ صوفیه پیرامون هیچ‌کس به اندازۀ او اختلاف‌نظر وجود نداشته است؛ به‌گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد موضع‌گیری بسیاری از چهره‌های مطرح در عرفان و تصوف اسلامی دربارۀ حلاج، در واقع بنیان‌های فکری و گرایش‌های مکتبی آنان را نیز مشخص می‌کند. بی‌پروایی‌های حلاج در تجاوز به سنت‌های موردقبول و دیرینۀ صوفیه، در کنار فعالیت‌های اجتماعی او افزون بر اینکه خشم و رد مشایخ نامدار عصر را در پی داشت، سبب شد حکومت عباسیان نسبت به تحرکات او حساس شود.

حلاج پس از اینکه استادانش ـ سهل تستری، عمرو مکی و جنید ـ را ترک گفت، خرقۀ صوفیه را از تن بیرون کرد و آشکارا بین مردم به اظهار کرامت و تبلیغ پرداخت. این اقدامات ساختارشکنانه تا جایی ادامه پیدا کرد که او اسرار مگوی صوفیه را بر سر بازار با عامیان در میان می‌نهاد. به این ترتیب فعالیت‌های گوناگون او بدبینی حکومت‌ عباسی را برانگیخت و مشایخ بغداد را علیه او شوراند. در این میان جنید بغدادی بزرگ صوفیۀ بغداد بیش از همه به مخالفت با او برخاست؛ اهمیت این مخالفت تا جایی است که به گفتۀ هجویری، رد جنید بر حلاج باعث شد بقیۀ مشایخ هم او را وقعی ننهند.

مخالفت آشکار جنید با حلاج به شاگردان مخلص او هم سرایت کرد؛ به گونه‌ای که عمرو مکی، علی بن سهل اصفهانی و ابویعقوب نهرجوری در دشمنی با حلاج از جنید هم پیش افتادند. عدم حمایت جنید و دیگر بزرگان تصوف در بغداد از حلاجی که موجودیت آنها را به خطر انداخته بود، کار حکومت را در اعدام وی آسان کرد.

به دلیل اختلاف نظر اساسی جنید و حلاج، نویسندگان قرن چهارم تا ششم در این زمینه بسیار محتاطانه عمل می‌کند و تا حد امکان به دفاع از حلاج نمی‌پردازند و اگر در این راه نیز کوششی می‌کنند، همچون هجویری گرفتار تناقض‌گویی می‌شوند. با فاصله‌گرفتن از نسل اول شاگردان جنید و تجلیل خاطرۀ حلاج در سخن نامدارانی چون ابوسعید ابوالخیر، به‌تدریج فضای تک‌قطبی حاکم بر متون عرفانی که تحت سیطرۀ فکری جنید و مکتب «اصالت صحو» بود، تلطیف شد.

نشان‌دادن انگیزه‌ها و علل اجتماعی، عقیدتی، فرهنگی و سیاسی تحول دیدگاه‌های صوفیه که به طور مشخص در موضع‌گیری‌های اولین نویسندگان پیشگام در طریف «اصالت صحو/ تصوف عابدانه» و «اصالت سکر/ تصوف عاشقانه» در قبال حلاج نمود یافته است و نیز مشکلات نظری ناشی از آن که گاه آنان را به تناقض‌گویی واداشته است، می‌تواند سبب شود با نگاهی جدیدتر و انتقادی متون نثر عرفانی بررسی شوند تا بدین‌وسیله برخی از نگاه‌های جزمی و یکسره خوش‌بینانه نسبت به نویسندگان صوفی که معمولاً در مقدمه‌های ستایش‌آمیز مصححین مشاهده می‌شود، اصلاح گردد.

هدف نگارنده در این کتاب نشان‌دادن کاربردی بودن تحقیقات مشابه دربارۀ تاریخ تصوف است که بتوان به موجب آن ضمن بازخوانی تاریخ تصوف از اظهارنظرهای خوش‌بینانه، کلی و ذوقی دربارۀ مشایخ صوفیه پرهیز کرد. فصل‌بندی کتاب بر مبنایی روشن و هدفمند در راستای پاسخ به سؤالات پژوهش ترتیب یافته است. در واقع مطالعۀ تطور دیدگاه‌های صوفیه دربارۀ حلاج در متون نثر صوفیه از قرن چهارم تا هفتم مستلزم آن بود که در فصل نخست خواننده به شکلی مختصر و البته منسجم و تا حد امکان جامع با تحولات تاریخ تصوف از پیدایش تا قرن هفتم آشنا شود. در ادامه باید اطلاعاتی دربارۀ زندگی، احوال، افکار و آثار حلاج عرضه می‌شد که در فصل دوم به این مسئله پرداخته شده است.

فصل سوم کتاب دربرگیرندۀ نظرات نویسندگان صوفیه از قرن چهارم تا هفتم است؛ در این فصل نویسندگان در سه دستۀ مخالف، ممتنع و موافق با حلاج دسته‌بندی شده‌اند و آثار آنان تحلیل و بررسی شده است. در فصل پایانی کوشیده شده مطالب سه فصل نخست با ارائۀ جدول و نمودار به شکلی مستدل به مخاطبین عرضه شود. نتایج حاصل از تحقیق در سخ بخش، بازۀ زمانی، حوزۀ جغرافیایی و انواع ادبی متون نثر عرفانی تجزیه و تحلیل شده است تا خواننده بتواند از زوایای مختلف با سیر تاریخی نظریات صوفیه دربارۀ حلاج آشنا شود.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

سیر تصوف در اسلام از قرن چهارم تا پایان قرن هفتم

زندگی، آثار و اندیشه‌های حلاج

بازتاب چهرۀ حلاج در متون نثر عرفانی از قرن چهارم تا قرن هفتم

حاصل سخن

منابع

فهارس