معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از واژگان مهم عرفان و تصوف واژۀ عشق است. افزون بر عرفا و متصوفه، مکاتب فلسفی نیز دربارۀ ماهیت و حالات عشق سخن گفته‌اند؛ زیرا عشق برترین رابطۀ انسان با خدا و مبدأ هستی را توجیه می‌کند.

صوفیان نخستین واژۀ «عشق» را دربارۀ خداوند استفاده نمی‌کردند؛ ولی با بهره‌گیری از قرآن، واژۀ «محبت» را به زبان می‌آوردند. اما به‌تدریج با وجود مخالفت متشرعان و متکلمان، واژۀ عشق را جایگزین کلمۀ محبت کردند. نحله‌های گوناگونی عرفانی در باب عشق انسانی و عشق الهی و رابطۀ عاشقانۀ انسان با خدا دیدگاه‌های گوناگونی ابراز داشته‌اند. این مکاتب عرفانی به چند دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از: 1. مکتب عرفانی بغداد که از اوایل سدۀ دوم هجری توسط معروف کرخی، جنید بغدادی و سری سقطی شکل گرفت و با دانش‌آموختگان جنید، نظیر شبلی و جریری به اوج رسید. پیروان این مکتب خود را ملزم به رعایت آداب و احکام ظاهری شریعت می‌دانستند. پیروان این مکتب برای رابطۀ انسان با خدا از واژۀ قرآنی حب استفاده می‌کردند.

2. مکتب عرفانی خراسان که پیشوای آن بایزید بسطامی بود که با وجود اینکه او و پیروانش به آداب و احکام شریعت پایبند بودند، ولی سخنانی بر زبان می‌آورد که با ظاهر شریعت همخوانی نداشت. بایزید و پیروانش با تکیه بر مکاشفات و تجارب عرفانی، نظریۀ عشق الهی را توصیه می‌کردند.

3. مکتب عرفانی فارس. در این مکتب بیشتر تکیه بر زیبایی و رابطۀ آن با عشق و نیز طرح عشق مجازی و عشق انسانی برای فهم هرچه بهتر عشق الهی و عشق مجازی را مقدمه و نردبان عروج به عشق انسانی می‌دانستند. این مکتب از منصور حلاج شروع و از طریق خفیف شیرازی به ابوالحسن دیلمی انتقال یافته و در پایان راه به روزبهان بقلی ختم گردیده است.

4. مکتب سهروردی. سهروردی فلسفۀ خود را بر کشف و شهود بنا نهاد و برای دست‌یابی به حقیقت، قلب را بر عقل ترجیح می‌داد. به باور او عشق، جسم را فانی کرده و موجب بقای روح می‌شود. به زعم او عارف وارسته کسی است که از مرتبۀ معرفت و محبت گذر کرده و خود را به وسیلۀ عشق در حقیقت الهی فانی کند تا به بقا نائل آید.

5. مکتب ابن عربی و پیروانش: ابن عربی عشق را اصل هستی می‌داند و عشق را بر سه گونه تقسیم می‌کند: عشق طبیعی، عشق روحانی و عشق الهی. او عشق طبیعی را عشق عوام می‌داند که هدفش یگانه‌شدن در روح حیوانی است. عشق روحانی همانندی با محبوب با قیام به حق محبوب و شناختن ارزش اوست. عشق الهی عبارت است از عشق خدا به آدمی و عشق انسان به خداست.

در این کتاب کوشیده شده دگردیسی و استحالل عشق از عشق زمینی یا به تعبیر عارفان عشق مجازی به عشق ربانی نشان داده شود؛ از این‌رو برای مصورکردن این تطور و تبدل، به منابع بی‌شماری استناد شده است. اقوال تذکره‌نویسان و عارفان و صوفیان و حتی فیلسوفان برای نشان‌دادن این استحاله بیان شده که مهم‌ترین این گفتارهای عبارتند از: کشف الاسرار و عدة الابرار میبدی، روح الارواح، رسائل اخوان الصفا، مدینه فاضله فارابی، مابعدالطبیعه و رسالة العشق ابن سینا، التعرف لمذهب التصوف، رسالۀ قشیریه و .... .

بخش دوم کتاب شرح کتاب «معشوق عاشقان» یا «مدارج عشق انسانی به معراج عشق رحمانی» روزبهان بقلی است. روزبهان معتق است عشق مجازی مقدمه و میانجی عشق ربانی است. جایگاه عشق مجازی در منظومۀ معرفتی او از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. وی مانند مولانا عشق‌های صورتی را پرتوی از عشق حقیقی و ربانی می‌داند.

عشق مجازی کنشی اجتناب‌ناپذیر برای تحقق عشق ربانی است؛ چون به‌زعم روزبهان عشق مجازی پرتوی از عشق الهی بوده و لازمۀ رسیدن به عشق ربانی است. جایگاه عشق مجازی در منظومۀ معرفتی روزبهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. وی به مانند مولانا، عشق‌های صورتی را پرتوی از عشق حقیقی و ربانی می‌داند. او در نهایت این باور را در نوشته‌های خود بیان می‌دارد که آنچه از عاشق دل‌ربایی می‌کند، پرتو زیبای حسن ذاتی جاودانۀ حق است نه زیبایی‌های صوری و ظاهری.

روزبهان کتاب «معشوق عاشقان» را در 32 فصل به نگارش درآمرده است. او پس از توصیف عشق انسانی و عشق ربانی، در پایان دربارۀ کمال عشق سخن گفته است: از جمله صفات حق یکی عشق است، نفس خود را به نفس خود عاشق بود. پس عشق و عاشق و معشوق خود بود. از آن عشق یک‌رنگ آمد که صفت اوست و او از تغیر حدثان منزه است. عشق کمال محبت ومحبت صفت حق است.

به هرحال در این کتاب استحالۀ عشق، از عشق انسانی به عشق ربانی و نیز دیدگاه صوفیه و روزبهان بقلی در باب عشق و محبت آورده شده و دگردیسی و تطور عشق از مجاز به حقیقت و از عشق انسانی به عشق ربانی به تصویر کشیده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

از عشق انسانی تا عشق ربانی

معشوق عاشقان

چشیدن جام‌های عشق

نمایه

کتاب‌نامه