معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بحث دربارۀ عرفان نظری ایران و ریشه‌های آن بحث گسترده و در عین حال عمیقی است که بسیاری از مستشرقان و محققان را به تفکر و تعمق واداشته است. بعضی ریشه‌های عرفان مذکور را در اندیشه‌های زرتشت پیامبر و بعضی ریشه‌های آن را در آراء و اقوال مانی حکیم دانسته‌اند. مبانی عرفانی پیش از اسلام با مبانی عرفان اسلامی که متکی بر وحی، اقوال پیامبر اکرم (ص) و ائمۀ اطهار (ع) بوده ممزوج گردیده و به عرفان ایرانی صبغۀ اسلامی داده است. از میان عرفا و صوفیان بزرگ ایران، عین‌القضات همدانی در تبیین مبانی این دو جنبه از عرفان یعنی عرفان پیش از اسلام و عرفان دورۀ اسلامی پیشتاز بوده است.

عین‌القضات همدانی از جمله عارفان بزرگ، سترگ و کم‌نظیر است که ابعاد شخصیت عرفانی او پس از گذشت قرون متمادی همچنان در هاله‌ای از ابهام مانده است و آنچه محققان و متفکران پس از او دربارۀ عرفان وی و شرح و تبیین سخنانش نگاشته‌اند، تنها قطره‌ای است از دریا؛ زیرا تفکر وی بسان جریان تصوف ایرانی، آبشخورهای عظیم و گسترده‌ای دارد. بعضی از تفکرات عرفانی او ریشه در حکمت ایران باستان دارد و منحصراً مرتبط با کیش زرتشتی و مانوی است؛ نظیر ثنویت‌گرایی فلسفی او و مباحث ناشی از این ثنویت‌گرایی که همانا اعتقاد به دو وجود نورانی و ظلمانی احمد و ابلیس می‌باشد. بعضی از تفکرات عرفانی او ریشه در آرای صوفیان متقدم خراسان و همدان بایزید بسطامی و ابوسعید ابوالخیر و منصور حلاج بیضاوی، باباطاهر عریان، فتحه و برکه دارد نظیر بحث وحدت وجود، وحدت شهود، ولایت، انسان‌شناسی، عشق و ...؛ اما جدای این دو مقوله وی از دو آبشخور دیگر هم بهره جسته است که یکی از آن دو استادان سلوک علمی او (محمد غزالی ـ ابن سینا) و سلوک عملی او (شیخ برکه و احمد غزالی) می‌باشند. دیگر تأثیراتی که از فرقۀ اسماعیلیه در حوزۀ تأویل‌گرایی و باطنی‌گری پذیرفته است.

ذکر این نکته حائز اهمیت است که عین‌القضات در اواخر عمر آرای ابن سینا را به جای آرای غزالی می‌پذیرد و از آنجا که ابن سینا حکیمی مشایی است و در رسائل خود از ارسطو که فیلسوفی شمایی بوده، تأثیر پذیرفته است؛ بنابراین باید قائل به این مطلب شویم که عین‌القضات به طور غیرمستقیم از آراء فلاسفۀ یونان علی‌الخصوص ارسطو هم تأثیر پذیرفته است و عرفانش عرفانی فلسفی و بحثی است. اما در حوزۀ سلوک عملی بیشترین تأثیر را از احمد غزالی پذیرفته است؛ اما این بدان معنا نیست که وی از غزالی در حوزه عرفان نظری تأثیر نپذیرفته باشد؛ زیرا غزالی هم بسان عین‌القضات سلوک علمی و معرفتی داشته و رگه‌هایی از اندیشه‌های عرفانی غزالی در باب عشق و سایر مسائل عرفانی را می‌توان در آثار عین‌القضات به‌روشنی مشاهده کرد.

عرفان نظری در ایران بحث دامنه‌داری است که ریشۀ آن از گنوسیه که زرتشت پیامبر بانی و جنبش آن بوده، آغاز شده است؛ سپس میراث معنوی زرتشت به مانی بن فاتک همدانی انتقال یافته و در آخر این میراث مانوی در دو حوزۀ نظر و عمل به عرفان اسلامی راه یافته است. وجه تمایز عرفان اسلامی با تعالیم زرتشتی و مانوی در اشتمال این عرفان بر تعالیم وحی و اقوال پیامبر اکرم (ص) و ائمۀ اطهار (ع) می‌باشد. قاضی همدانی بین اقوال و تعالیم عرفانی پیش از اسلام و پس از اسلام جمع نموده است. عقاید و تفکرات عرفانی او مناهل و آبشخورهای عظیم و متنوعی داشته است که جز محققان باریک‌بین و دقیق در حوزۀ عرفان نمی‌توانند به غور این تفکرات برسند.

عرفان نظری عین‌القضات همدانی با عرفان عملی وی گره خورده است و بدون شناخت کامل و جامع از مؤلفه‌های عرفان عملی وی، شناخت رؤوس عرفان نظری او با چالش‌های جدی مواجه می‌گردد. در حقیقت او به هر موضوع عرفانی از دو منظر نظری و عملی نگریسته است و روی همین اصل این دو اصل نظری و عملی در اندیشۀ عرفانی او همگام و به موازات هم پیش می‌روند. در این کتاب نویسنده بر آن است تا به تبیین، تحلیل و بررسی عقاید عرفانی عین‌القضات همدانی و ریشه‌های آن بپردازد تا میزان اقتباس عین‌القضات از میراث معنوی پیش از خود و میزان ابتکار وی در حوزۀ عرفان نظری ایران مشخص و نمایان گردد.

در فصل نخست کتاب دربارۀ خاستگاه عرفان ایران، تعریف تصوف و عرفان، زندگی‌نامه، آثار و استادان عین‌القضات همدانی مطالبی بیان شده است. فصل دوم کتاب اختصاص به بررسی عرفان نظری عین‌القضات دارد که به تبیین مؤلفه‌های عرفان نظری از دیدگاه او پرداخته شده تا جایگاه عین‌القضات در عرفان نظری ایران مشخص و آشکار گردد. فصل پایانی کتاب اختصاص به نتیجه‌گیری مباحث دارد.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

* فصل اول: خاستگاه عرفان ایران، زندگی‌نامه، آثار و استادان عین‌القضات

1. تعریف تصوف و عرفان

2. منشأ و خاستگاه عرفان ایران (= حکمت خسروانی)

3. عرفان نظری و اصول و مبانی آن (سیر تکوین)

4. تصوف و عرفان همدان

5. آثار و زندگی‌نامه و استادان عین‌القضات همدانی

* عرفان نظری عین‌القضات همدانی

1. عرفان نظری، مؤلفه‌ها و جایگاه عین‌القضات در آن

2. عرفان نظری عین‌القضات همدانی

* فصل سوم: تتمیم و تکمیل

* پی‌نوشت‌ها

* فهرست منابع