معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ظهیرالدین ابوالحسن علی بن زید بن محمد مشهور به ابن فندق و فرید خراسان، عالم، ادیب، متکلم، فقیه، شاعر و مورخ قرن ششم هجری است. دربارۀ شغل پدر او اطلاعات زیادی در دست نیست، جز آنکه بیش از بیست سال در بخارا سکونت داشته و جدش شیخ‌الاسلام ابوسلیمان محمد بن حسین بن فندق خطیب و قاضی نیشابور بوده و در همان‌جا درگذشته است. مادر بیهقی افزون بر حفظ قرآن، بر وجوه گوناگون تفسیر نیز آگاهی داشته است. بیهقی دانش‌های مهم زمان خود را فراگرفت؛ ادب عربی را در زادگاه خود آموخت. در نیشابور از استادانی چون احمد بن محمد میدانی، ابوجعفر مقری، امام محمد فرازی و ... علم آموخت. در سال 518 قمری به مرو رفت و فقه را نزد ابوسعید یحیی بن عبدالملک آموخت. در سال 521 به نیشابور بازگشت و از آنجا به زادگاهش بیهق برگشت و مدت سه ماه در آنجا اقامت گزید. در سال 526 از سوی والی ری به مقام قضاوت بیهق رسید؛ اما مدتی بعد این شغل را رها کرد و عازم ری شد. وی در این شهر در زمینۀ ریاضیات، جبر، مقابله و احکام نجوم دانش اندوخت و تا یک سال بعد در آنجا ماند. بعد از بازگشت به خراسان در حساب و جبر و مقابله دانش خود را تکمیل کرد و پس از خواندن کتاب‌هایی در احکام نجوم در این علم شهره شد. او در سال 565 درگذشت و در روستای ششتمد سبزوار به خاک سپرده شد.

بیهقی در علوم مختلف زمان خویش مهارت داشته و این موضوع را از آثار متعددی می‌توان دریافت که در زمینه‌های مختلف از جمله تاریخ، نجوم، حکمت، ادب، حدیث، فقه، کلام و .... تألیف کرده است. تاریخ بیهق، تتمة صوان الحکمة، معارج نهج البلاغه و ... از مهم‌ترین آثار او هستند.

«جوامع احکام النجوم» یکی دیگر از آثار برجسته و برجای‌ماندۀ بیهقی است. نثر کتاب ساده و مرسل است؛ اما از اصطلاحات و کلمات دشوار هم خالی نیست. افزون بر این کتاب او چند اثر دیگر نیز در زمینۀ نجوم و احکام نجومی داشته که از میان رفته است؛ از جمله امثلة الاعمال النجومیة، الاعمال النجومیة، معرفة ذات الحلق و الکرة والاصطرلاب و .... .

این کتاب در ده فصل به نگارش درآمده است. در کتاب‌هایی با زمینۀ ریاضی، هیئت و نجوم به فارسی، افزون بر جنبۀ علمی، احیای زبان فارسی نیز مدنظر نویسندگان آنها بوده است.

قرن پنجم و ششم از حیث نثر فارسی یکی از ادوار بسیار مهم ادبی است. در این دو قرن نه‌تنها نثر فارسی دنبالۀ پیشرفت‌های قرن چهارم را طی کرد، بلکه به‌مراتب بیش از شعر ترقی و تحول یافت و آثار مختلفی در آن پدید آمد؛ چنان‌که از حیث تنوع و تعدد آثار منثور با دوره‌های دیگر متفاوت است. از اواسط قرن پنجم نثر فارسی متحول شد که از جملۀ این تحولات می‌توان به افزایش لغات عربی که از قرن چهارم رایج شده بود، اشاره کرد.

یکی از جنبه‌های مهم و ارزشمند کتاب «جوامع احکام ....» این است که افزون بر بیان احکام نحومی، بسیاری از اعتقادات و عقاید مردم آن روزگار و نیز بافت و سنت‌های رایج قرن ششم ایران را دربر دارد. از جمله در این کتاب اشاره شده است در زمان بیهقی تولد هم‌زمان دو پسر سبب شادی بسیار تا سرحد مرگ و ولادت هم‌زمان دو دختر سبب حزن و اندوه فراوان تا سرحد مرگ می‌شده است. دیگر اینکه برخی نام‌ها در نواحی مختلف ایران بین زنان و مردان مشترک بوده است؛ گاهی یک نام در منطقه‌ای مخصوص مردان و در منطقه‌ای دیگر مخصوص زنان بوده است. در این کتاب به حرفه‌ها و پیشه‌های آن عصر به طور مستقیم و غیرمستقیم اشاره شده است. از جمله حرفه‌ها و صاحبان مشاغلی که در این کتاب مستقیماً بیان شده و دلایل نجومی آنها برشمرده شده، عبارتند از: پیکان، خماران، خلالان، قرادان، کناسان، تیر و نی فروشان، تماران، قصابان، فصادان، خبازان و طباخان، صیرفیان، نخاسان ستوران، دباغان، پوست‌فروشان و ... .

برخی از مهم‌ترین اعلام نجومی این اثر عبارتند از: سهل بن بشر، اصطفن الاسکندرانی، احمد عبدالجلیل، هرمس، بطلمیوس، دورتیوس، ابن فرخان الطبری، ابوالبطش منجم، قصرانی، امام مسعود صنوانی، خوارزمی، حجازی، فلاطون و .... .

ویژگی‌های سبکی این کتاب بیانگر سبک نثر سدۀ ششم هجری است. با این حال ویژگی‌های منحصربه‌فردی نیز دارد که در همۀ آثار این دوره به کار نرفته است؛ از قبیل مطابقت‌نکردن فعل و فاعل، استفاده از اجزای صرفی فعل، دگرگونی‌های حروف ربط و اضافه، چگونگی اتصال ضمایر مفعولی و اضافی و .... .

از این کتاب نسخه‌های متعددی ـ حدود سی نسخه ـ وجود دارد که قدیمی‌ترین آنها مربوط به سال 800 قمری است که در این تصحیح به عنوان نسخۀ اساس انتخاب شده است. با توجه به اینکه بیشتر نسخه‌ها متأخر و غالباً دارای غلط و مغشوش است، چهار نسخه از کامل‌ترین نسخ موجود باری تصحیح انتخاب شده است: نسخۀ شمارۀ 3368 کتابخانۀ ملی ملک (نسخۀ اساس)؛ نسخۀ شمارۀ 2135 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی؛ نسخۀ شمارۀ 3231 کتابخانۀ ملی ملک؛ نسخۀ شمارۀ 3620 کتابخانۀ ملی ملک.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمۀ مصحح

1. علم احکام نجوم

2. شرح احوال ابوالحسن بیهقی

3. آثار بیهقی

4. تحلیل محتوایی کتاب

5. ویژگی‌های سبکی جوامع احکام النجوم

6. چند نمونه از واژگان و اصطلاحات کتاب

7. نسخه‌های کتاب

8. شیوۀ تصحیح

9. پی‌نوشت‌ها

* متن جوامع احکام النجوم

مقدمۀ مؤلف

فصل اول: در دانستن آنکه مولود از کدام نوع است از انواع حیوانات از آدمی است یا از انواع دیگر

فصل دوم: در احکام مدت مکث جنین در قرار مکین

فصل سیم: اندر آنکه مولود تمام خلقت است یا ناقص خلقت و در دلایل تربیت

فصل چهارم: هیلاج و کدخدایی و قانون عمر

فصل پنجم: در احکام دوازده خانه

فصل ششم: در احکام بودن کواکب در بیوت و حدود و وجوه مثلثات

فصل هفتم: در احکام سهام

فصل هشتم: در احکام اثناعشریه و آبار بروج و احکام نظر کواکب به یکدیگر در وقت ولادت و احکام راس و ذنب

فصل نهم: در احکام تحویل و انتها و صاحب طالع و دلایل دیگر

فصل دهم: اندر احکام سال‌های عالم بر سبیل اجمال و احکام قرانات و اختیارات طالع کل و جزوی

* تعلیقات

* نمایه‌ها

* منابع