معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اگرچه برای شناخت خواجۀ شیراز و شعر او باید روزگار و محیط اجتماعی و سیاسی ـ فرهنگی او را شناخت؛ ولی این فرع قضیه است. اصل این است که عشق را و عاشقان را باید شناخت و از اینها مهم‌تر معشوق رندان و قلندران و مجنونان و مسکینان الهی را شناخت. باید دریافت معشوق اهل نظر و نظربازان کیست و آنان غلام و بنده فقیر کدام درگاهند. آیا تردیدی در این است که همۀ آنان خود را مسکین و فقیر و بنده و غلام و چاکر و بیچاره خوانده‌اند؟ مسکین و بیچارۀ چه کس؟ شاه شجاع و شاه ابواسحاق؟ آیا کسی که سر به دنیا و عقبی فرو نمی‌آورد، خود را غلام و خاک آستان شاه و وزیری می‌خواند؟ آیا کسی که گذای آستان دوست پادشاه اوست، فاجر و فاسقی را مدح می‌گوید؟ آیا کسی که جهان فانی و باقی را فدای شاهد و ساقی خود می‌کند، به عالم نظری دارد؟ خواجۀ شیراز درویش است و به تعبیر مولانا شمس‌الدین تبریزی: درویش جوهر عشق است. خواجۀ شیراز روحانی است و روحانی کسی است که پاک و آیینه شده است و روح محض شده است. اینکه می‌فرماید در مجمع روحانیان که گاه جامی می‌زنم، مجلس شاه شجاع و شیخ ابواسحاق را می‌گوید؟ اگر این است، لسان الغیبی و ترجان الاسراری و صوفی صومعۀ قدس بودن او کجاست؟ کلام کدام انکارکنندۀ رستاخیز و کفرگویی جان آدمیان را به رقص می‌آرد و تازه می‌کند و آب در چشم‌خانه می‌گرداند؟

غیر از آنکه خواجۀ شیراز شهید معشوق و کشتۀ غمزۀ خون‌ریز اوست، شهید و کشتۀ مدعیان و نامحرمان و زاهدان ظاهرپرست و ادیبانی است که در کربلای حافظ‌شناسی صدهزار تیر زهرآگین به سوی او رها کرده‌اند. اگر خاقانی خود را حسین دوران خویش و نااهلان و مدعیان و منکران را شمر و یزید دوران خود می‌خواند، خواجۀ شیراز مظلوم همۀ دوران‌هاست و مدعیان و نامحرمان و منکران همۀ دوران‌ها بر او تیغ کشیده‌اند و به سوی او تیرهای زهرآگین پرتاب کرده‌اند.

دیوان خواجۀ شیراز منشور نیازمندی و بیچارگی و عشق‌بازی با حق و انبیا و اولیاست، نه دکان خودفروشی. دیوان او کتاب عشق و دعاست و حدیث آرزومندی، نه وسیلۀ کفرگویی و روشنفکرنمایی. دیوان او دفتری است که با خون دل نوشته شده است. او کاروان‌سالار و نافه‌گشایان عالم است.

چرخندگی اسرار و استعارات و تلمیحات در کلام عاشقان و عارفان سخت درهم و پیچیده است که باب معنی را به روی غیر و نامحرم بسته می‌دارد. گاه ایاز حق است و محمود عاشق و گاه برعکس. گاه محمود همان سلطان محمد ظاهر است و ایاز همان ایاز ظاهر. اگر دنیاداران و ظاهرپرستان از رمزوراز عاشقانه سرگیجه می‌گیرند، از آن است که اسرار ایشان را به چشم عشق توان دید.

هر بیت خواجۀ شیراز دُرّی است رخشُنده و جواهری است تابنده. نویسنده با شیوۀ خود در شرح، هر بیت را برگرفته و از چند طرف به آن نگاه و گزارش کرده است.

دربارۀ لسان‌ا‌لغیب و مشرب او، در تفسیر شاهکارهای شعری وی دو شیوه وجود دارد؛ عده‌ای رندی‌های او را ظاهری می‌دانند و شراب و شاهد و ساقی او را ظاهری تلقی می‌کنند و عده‌ای از آنچه او گفته تعابیر باطنی دارند. سیداحمد بهشتی شیرازی از جملۀ گروه دوم است و با این دیدگاه غزلیات حافظ را تفسیر موضوعی کرده است.