معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

چهاربیتی‌های عامیانه را می‌توان ژانری خاص از ادب عامیانه به شمار آورد. با بررسی منابع کتبی و نمونه‌های شفاهی بومی و محلی، اشتراک‌ها و مشابهت‌های فراوان در روایت‌های این اشعار وجود دارد که اول بیشتر این اشعار با توجه به ساختار شبیه به دوبیتی، از الگوهای محدود و مشخصی پیروی می‌کنند و ثانیاً به طور جدی وابسته به موسیقی سازی و آوازی بوده، مطابق سنت‌های شعر شفاهی متکی بر تکرار واژه‌ها و حتی مصراع‌ها هستند.

این کتاب حاصل بررسی و ثبت و ضبط نمونه‌های کتبی و شفاهی چهاربیتی‌های «جلگۀ جام» شامل شهرستان‌های تربت‌جام، تایباد، تربت حیدریه، باخرز، صالح‌آباد و خواف است. نگارنده با حضور در محافل مختلف شعرخوانی این مناطق دریافت که شیوه‌های شخصی روایت خنیاگران از چهاربیتی‌ها و تفاوت‌های اساسی بین خوانش‌ها و لحن‌های ایشان تأثیرات شگرفی بر این اشعار همچون: افزایش پاره‌ها و بخش‌هایی به متن آنها خارج از قالب و ساختار داشته است.

عنوان چهاربیتی با توجه به شکل ظاهری این قالب شعری که شبیه دوبیتی است، یک عنوان بومی و اساساً برگرفته از نوعی آواز محلی است. از آنجا که خنیاگران این منطقه از خراسان اشعار شفاهی خود را در قالب این نوع آواز می‌خوانند، به آنها عنوان چهاربیتی داده‌اند و دیگر از این‌رو که نزد عامه و خنیاگران بومی، هر مصراع با همراهی مقداری از نغمۀ موسیقی سازی، یک بیت تلقی می‌شود؛ از این‌رو چهار مصراع آن را چهار بیت به حساب می‌آورند و در مجموع عنوان کلی چهاربیتی را برای آن برگزیده‌اند.

برگزاری جلسات «بیتابیت» بین خنیاگران این منطقه که به نوعی مناظره در شعرخوانی به شمار می‌آید و آشنایی با شیوه‌های اجرا و روایت این اشعار که به طور مداوم با موسیقی سازی و آوازهای خاص این منطاق همراه بودند، انگیزۀ بیشتری برای بررسی و شناخت علل پیوستگی جدی متن اشعار با دو نوع موسیقی آوازی و سازی ایجاد می‌کند. بین متن و موسیقی این اشعار با نمونه‌های مشابه آنها در دیگر مناطق ایران از جمله شروه‌های جنوب کشور و حتی «میده‌ها» و دوبیتی‌های افغانستان و تاجیکستان نیز مشترکات فراوانی وجود دارد.

بررسی بوطیقایی و همچنین ژانرشناسی چهاربیتی‌ها ارتباط تنگاتنگ آنها را با نیای کهن این اشعار یعنی سه‌مصراعی‌های کهن نیز آشکار می‌کند. بر این اساس به تحلیل ساختار آنها و بررسی نظریات صاحب‌نظران پرداخته شده و مراحل رشد و دگردیسی چهاربیتی‌ها از سه‌مصراعی به چهاربیتی شرح داده شده است.

در این کتاب بررسی بخش ویژه‌ای از فرهنگ عامۀ شرق خراسان به‌ویژه شهرهای جلگۀ جام به منظور حفظ این میراث ارزشمند از فرهنگ و ادبیات بومی این مناطق در اولویت اهداف نگارنده بوده است.

فصل نخست کتاب اختصاص به شناخت‌نامۀ چهاربیتی دارد. در این فصل دربارۀ پیشینه، اصطلاحات، شیوه‌های روایت، راویان چهاربیتی و .... مطالبی بیان شده است.

فصل دوم اختصاص به بررسی نظام موسیقایی چهاربیتی دارد. در این فصل ذیل دو بخش موسیقی بیرونی و موسیقی درونی، نظام موسیقایی چهاربیتی‌ها بررسی شده است. منظور از موسیقی بیرونی صداها و نغمه‌هایی است که چهاربیتی به آنها تغنی می‌شود. این موسیقی یا نغمه‌ها تأثیرات شگرفی بر متن چهاربیتی‌ها دارند که در این فصل بدان پرداخته شده است. دو بخش مهم یا ارکان اصلی این موسیقی شامل ساز و آواز است.

نظام تصویرگری چهاربیتی‌ها تنها از دیدگاه بلاغت سنتی و با اتکا به چارچوب‌های محدود آن میسر نیست؛ زیرا این دیدگاه در قدم اول نظام دوقطبی صورت و مفهوم را پایۀ تصویرسازی می‌داند و اساساً در مرحلۀ تجزیه جمله و جداسازی کلمات و تصویرهاست و این امر همیشه مانع از آن شده تا بلاغت سنتی به تحلیل و تجزیۀ کلیت کلام و بافت سخن بپردازد. در فصل سوم ابتدا از نگاه بلاغت سنتی و بومی به نظام تصویرگری چهاربیتی پرداخته شده و سپس تفاوت‌های نگاه و رویکرد شاعر بومی نسبت به هر یک از مؤلفه‌های بلاغت بررسی شده است.

عمده‌ترین مضامین عاطفی و معنایی در چهاربیتی‌ها به عاشقانه‌ها اختصاص دارد و درصد باقیمانده شامل حمدیه، مدح و منقبت، مناجات و موضوعات متفرقه است. عشق در چهاربیتی‌ها کاملاً جنبۀ زمینی دارد و حمدیه و مضامین دینی و مذهبی و دعا و نیایش در آنها نیز به‌نوعی در پیوند با مضامین عاشقانه است. فصل چهارم کتاب اختصاص به بررسی گونه‌شناسی چهاربیتی‌ها دارد.

شاعران این سروده‌های شفاهی به تناسب حالات مختلف از جمله کار و بزم و محفل و گفتگو و ... آنچه را بازگوکنندۀ حس و حال و مقصد و منظورشان بوده است، بداهه می‌سرودند و به مخاطب عام عرضه می‌داشتند. نیز برخی از خنیاگران به سنت رایج چهاربیتی‌خوانی اغلب اشعار شاعران گمنام را که بر افواه جاری بود، به اقتضای نیاز بازگو می‌کرده‌اند. درون‌مایۀ این اشعار را می‌توان بدین ترتیب بیان کرد: رسوایی، لعن و نفرین، هجو و طنز، طبیعت‌ستایی، وابستگی‌های خانوادگی و .... که در فصل پنجم بدان پرداخته شده است.

در چهاربیتی‌ها زبان بیش از آنکه ادبی و فخیم باشد و به قصد زیبایی‌آفرینی و تخیل محض به کار رفته باشد، در بند ایجاد نوعی ارتباط مفهومی با مخاطب عام است. بررسی ساختارهای زبانی که فصل پایانی کتاب بدان اختصاص یافته، در دو سطح واژگانی و ساختارهای نحوی صورت گرفته و قدمت زبانی و بدایع نحوی این ژانر به عنوان وجوه تمایز چهاربیتی از ژانرهای مشابه نشان داده شده است.

در پیوست کتاب ابتدا 450 چهاربیتی رایج در منطقۀ جام آورده شده و سپس برخی از راویان این گونۀ شعری فهرست شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مدیر قطب علمی

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: شناخت‌نامۀ چهاربیتی

فصل دوم: نظام موسیقایی چهاربیتی

فصل سوم: نظام تصویرگری چهاربیتی

فصل چهارم: گونه‌شناسی چهاربیتی

فصل پنجم: درون‌مایه‌های چهاربیتی

فصل ششم: ساختارهای زبانی چهاربیتی

پیوست: شواهد چهاربیتی

منابع