معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اگر هدف سیاست را فهم چگونگی سامان ساختارهای سیاسی، کسب مشروعیت، نحوۀ مهار قدرت و ... بدانیم، همۀ این موارد به‌گونه‌ای بسیار سیستمی و کارآمد در متون متقدم و متأخر ایرانیان همچون شاهنامۀ فردوسی آمده است. در واقع به‌جرئت می‌توان گفت شاهنامۀ فردوسی بدیهی‌ترین و نیز در عین حال دیرپای‌ترین عناصر سیاسی و شیوه‌های حکومت‌داری در ایران را همچون نگارستانی متحرک، موزه‌ای برپا در تاریخ ایران نگاه داشته و در گذر تاریخ مصون و محفوظ مانده است.

بر همین اساس می‌توان از هزارتوی شاهنامۀ فردوسی به عنوان میراث‌دار سنت ایرانشهری، زوایای ناشناختۀ روح ایرانی و سرشت تاریخی و هویت اندیشۀ سیاسی ایرانیان را جستجو کرد و متناسب با فرهنگ سیاسی ایران، فنونی عملی و واقع‌گرا برای کارآمدی هرچه بیشتر حکومت‌داری ترسیم کرد. به همین دلیل هدف نویسنده از نگارش این کتاب، کنکاش و تبیین اندیشۀ سیاسی واحد و کامل از تفکر سیاسی ایرانشهری در خلال داستان‌های شاهنامه است که می‌تواند ما را با روش‌های کشورداری و آیین حکومت‌داری متناسب با خلق‌وخوی جامعۀ ایرانی که طی هزاران سال تکامل یافته، یاری رساند. به‌نوعی می‌توان هدف از نوشتن این کتاب را در نشان‌دادن لایه‌های ذهنی و عینی هویت اندیشۀ سیاسی ایرانشهری و راه‌روسم آن برای ادارۀ کشور در شرایط کنونی دانست.

شاهنامه از نظر تاریخ اندیشۀ سیاسی ایرانشهری اثری یگانه و بی‌همتاست که به‌تقریب بازتابی از همۀ منابع دورۀ باستانی که از تطاول ایام در امانده مانده و به دست حکیم ابوالقاسم فردوسی و اطرافیان او رسیده است. پس بهتر از هر متنی در شاهنامه می‌توان زوایای ناشناخته روح ایرانی و سرشت تاریخی و هویت اندیشۀ سیاسی ایرانیان را در آن جست و ضرورت و اهمیت انجام این کتار نیز از این قرار است.

سؤال در این کتاب اینگونه است که فردوسی و شاهنامه چگونه قصد دارد دست به خلق اندیشۀ ساسی بزنند و اندیشۀ سیاسی ایران را از نو پدید آورند. برای رسیدن به جواب این سؤال، نویسنده در این کتاب از الگوی «غایت سیاست» که از معتبرترین رویکردهای فیلسوفانه و هنجاری در باب نظم سیاسی است، استفاده کرده است. بر اساس این الگوی اصلاح‌شده، اعتقاد بر این است که شناخت اندیشۀ سیاسی مستلزم ارائۀ پاسخ مناسب به چهار پرسش بنیادین است. این چهار پرسش هر یک در فصل مجزا بررسی شده است که عبارتند از: مشروعیت سیاسی، غایت سیاست، سامان سیاسی، چالش‌های قدرت سیاسی.

مشروعیت سیاسی یعنی اینکه چه کسی باید حکومت کند و توجیهات اخلاقی برای فرمانروایی و فرمان‌بری چه بوده است. ملاحظۀ این مسئله منجر به سؤالاتی دربارۀ ساختار مرجعیت سیاسی و ویژگی‌های موردنیاز برای کسانی می‌شود که آن را به کار می‌برند. بخش نخست اختصاص به بررسی مشروعیت سیاسی در شاهنامه دارد. در این بخش تحلیل خطبه‌های چهره‌های قدرتمند نظام سیاسی ایران در آغاز پادشاهی می‌‌تواند پاسخگوی دو سؤال اساسی از مشروعیت یعنی اینکه چگونه قدرت توجیه می‌شود و چرا قدرت اعمال می‌شود، باشد.

غایت سیاسی طیفی از پاسخ‌ها به این پرسش را بررسی می‌کند: هدف اصلی نهادهای سیاسی و به‌ویژه دولت چیست؟ توجه به این پرسش امکان بررسی دیدگاه‌های مربوط به ارزش‌هایی را می‌دهد که بنیان حیات سیاسی هستند. در بخش دوم با بررسی مفاهیم و اصول نظری همچون امنیت، رفاه و آبادانی، فضیلت، آزادی و عدالت در گزاره‌های شاهنامه در جهت کارآمدی هدایت کشور و بهروزی شهروندان، زمینۀ اندیشه‌ورزی ایرانیان در حوزۀ سیاست و فرمانروایی کشف شده است.

در بخش سوم با عنوان «سامان سیاسی» پرسش اساسی معطوف به چگونگی حکومت است. ادعاهای مربوط به اینکه چه کسی حکومت می‌کند و غایت سیاسی به لحاظ مفهومی متمایز از ادعاهایی هستند که شیوه‌های اعمال قدرت سیاسی را تعیین می‌کنند. در جواب این سؤال به رویکردهای این موضوع پرداخته شده است. در این بخش برای یافتن سامان قدرت سیاسی در شاهنامه مواردی چون کارکرد شهریار، وزیران، موبدان، نظامیان و ... مورد بررسی قرار گرفته تا بدین‌وسیله الزامات، مسئولیت‌ها و حیطۀ اعمال کارگزاران و ارتباط آنها با سایر نهاد به‌ویژه عموم جامعه و در مجموع چگونگی سامان سیاسی مشخص گردد.

چالش‌های قدرت سیاسی، مفهومی است که در بخش چهارم بررسی شده است. در این مفهوم سؤال این است که چگونه باید قدرت کنترل شود یا تا چه اندازه و به چه شیوه‌هایی اعمال و تملک اقتدار سیاسی از سوی افرادی که این اقتدار روی آنها اعمال می‌شود، به چالش کشیده می‌شوند؟ در واقع در این مبحث بحث ناظر به قیودی است که باید برای اعمال قدرت در نظر گرفته شود و ناظر بر قیود هنجاری است که معیارهایی را برای رفتار حاکمان و توسط زیردستان تعیین می‌کند. این بخش در جستجوی پاسخ شاهنامه برای چگونگی کنترل سوءاستفاده‌های مداوم حاکمان از قدرت سیاسی به‌وسیلۀ ابزارهای دینی، هنجاری، طبقاتی و مردمی است.

به طور کلی این کتاب کاملاً بر سیاست تأکید دارد و همۀ جنبه‌های دانش بشری را مبنایی برای فهم اندیشۀ سیاسی در شاهنامۀ فردوسی قلمداد می‌کند: مشروعیت حکمرانان، غایت امر سیاسی، شیوه‌های سامان سیاسی و چالش‌های اعمال قدرت سیاسی در هر فصل بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

1. مشروعیت سیاسی در شاهنامۀ فردوسی

2. غایت امر سیاست در شاهنامۀ فردوسی

3. سامان سیاسی در شاهنامۀ فردوسی

4. محدودیت‌های قدرت سیاسی در شاهنامۀ فردوسی

نتیجه‌گیری (منظومۀ فکر سیاسی در شاهنامه)

منابع