معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عرفان و تصوف در جامعۀ عثمانی از ریشه‌های مستحکمی برخوردار بوده است. صوفیان که ظهور و بروز بیرونی آنها در نهاد خانقاه و جریان فراگیر طریقت‌ها تبلور می‌یافت، ادبیات خاصی داشتند و با تولید متون فراوان نظم و نثر در گسترش فرهنگ دینی در مناطق تحت سیطرۀ عثمانی نقش بسزایی ایفا کرده‌اند. «ادبیات دیوان» در امپراتوری مقتدر عثمانی عنوان گونه‌ای از متون نظم و نثر ادبی بود که به‌ویژه از فرهنگ ایرانی تأثیر می‌گرفت. فارسی در آن دوران زبانی فاخر به شمار می‌رفت و اقشار مختلف جامعه در رقابت برای یادگیری آن بودند. برخی از پادشاهان عثمانی چون سلطان سلیم سوم و محمد فاتح به فارسی شعر می‌گفته‌اند.

«ادبیات دیوان» و حضور فرهنگ ایرانی در زوایای مختلف جامعۀ ترکیه، همچنان از قابلیت بررسی‌های گسترده و تدوین رساله‌های چهارم مستقل دربارۀ آن برخوردار بوده و هست. شاعران عثمانی صرف‌نظر از تعلق خاطرشان به عرفان همواره تلاش می‌کردند شیوۀ بزرگان ادب فارسی همچون حافظ، سعدی و مولانا را نصب‌العین خود قرار دهند.

نویسنده در این کتاب، درصدد تبیین آبشخور اصلی شعر صوفیانه در سرزمین پهناور عثمانی و ارزیابی نحوه و میزان تأثیرپذیری شاعران صوفی عثمانی است. او به طور مشخص از سه شخصیت عرفانی ابن عربی، مولانا و یونس امره نام می‌برد و نقش آنها در شکل‌گیری شعر صوفیانه با ذکر نمونه‌هایی روشن می‌کند. طبق روایت نویسنده، ابن عربی هفت سال عمر خویش را در ملطیه و سه سال را نیز در قونیه سپری کرده است. صدرالدین قونوی و داود قیصری از نمایندگان متقدم آرای شیخ اکبر در آناتولی بوده‌اند. مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، ملای روش بخش اعظم زندگانی خود را در قونیه به سر برد و با خلق آثاری چون «مثنوی معنوی» و «دیوان شمس» نام خود را جاودانه نمود و یونس امره شاعری مردمی است که اشعار ساده و بی‌تکلفش حتی لایه‌های زیرین جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

عربی، فارسی و ترکی زبان‌هایی هستند که در امپراتوری‌های اسلامی رواج داشته‌اند؛ این است که اهل عرفان از سه زبان یادشده هر کدام را که اختیار می‌کردند، در نتیجه تفاوتی حاصل نمی‌شد؛ زیرا همۀ آنها درصدد بیان معنای واحدی بودند. نویسنده در این کتاب با بیان نمونه‌هایی از سه زبان مذکور کوشیده است نشان دهد عرفا چگونه از حس و حال مشترکی برخوردار بوده‌اند. البته به دلیل زمینه‌های خاص بر شاعران ترک‌گوی عثمانی متمرکز بوده است؛ اما بارها و بارها بر نقاط مشترک این شاعران با شاعران فارسی‌زبان تأکید شده است. اصولاً نمی‌توان نقش و تأثیر عثمانی‌ها را در رواج فارسی به عنوان زبان شعر کوچک شمرد.

نویسنده در این کتاب می‌کوشد از زاویۀ تصوف به عنوان یکی از مکاتب اندیشۀ متافیزیکی الگوی شعر را مورد بررسی قرار دهد. این مکتب فکری یعنی تصوف، مکتبی عرفانی است و بر جنبۀ باطنی اسلام استوار است و جنبۀ ظاهری دین را نیز تا جایی قبول دارد که با جنبۀ باطنی آن مطابقت داشته باشد. زاویۀ دید تصوف از درون به بیرون یا از بالا به پایین است. نگاه صوفیان در همۀ موارد بر همین منوال است، بنابراین پرداختن آنان به الگوی ادبیات و شعر نیز مختص زمان ظهور و بروز خارجی آنها نیست. صوفیان مرحلۀ پیش از ظهور شعر در درون شاعر تا زمان نخستین بروز خارجی آن را با دقت مورد بررسی قرار می‌دهند. مراحل بعد از زایش شعر برای آنها اهمیت ثانوی دارد. تصوف در حقیقت به‌خودی‌خود شعر است؛ چراکه به دین هیجان و معنا و آهنگ می‌دهد و صورت شعری به آن می‌بخشد.

فهرست مطالب کتاب:

سخن مترجم

مقدمۀ نویسنده بر ترجمۀ فارسی

مقدمه

بخش اول: مقدمۀ کلی

بخش دوم: تصوف و تحلیل مفهومی شعر عثمانی

بخش سوم: بوطیقای شعر جهانی و شعر صوفیانۀ عثمانی

بخش چهارم: عشق سرچشمۀ معرفت است

کتاب‌شناسی